Πρώτο Θέμα, 16/12/18
Οι μαθητικές καταλήψεις με αφορμή το Μακεδονικό επιβεβαιώνουν τη σύγχυση που επικρατεί πάνω σε κρίσιμες έννοιες όπως το έθνος, ο εθνικισμός ή ο εθνομηδενισμός. Το έθνος παραμένει στον 21ο αιώνα η κεντρική σημασιολογική κατασκευή με βάση την οποία αρθρώνεται η οργανωμένη κοινωνική συμβίωση. Ζούμε σε έθνη-κράτη, τα οποία ως συνεκτικό στοιχείο επικαλούνται μια εθνική ταυτότητα, έναν εθνικό πολιτισμό και μια κοινή ιστορία, ανατρέχοντας στα πρώτα στάδια διαμόρφωσης κάθε έθνους.
Η έννοια του έθνους θεμελιώνεται στη συλλογική συνείδηση των μελών του. Η ίδια η δημοκρατική αρχή, όπως αποτυπώνεται στα Συντάγματα, συνδέεται με την έννοια του έθνους: «Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους», κατά το άρθρο 1 παρ.3 του Συντάγματός μας. Δεν αρκεί η κοινή γλώσσα ή η κοινή θρησκεία, ούτε καν το κοινό ιστορικό παρελθόν για να συγκροτηθεί η εθνική ταυτότητα. Απαιτείται ο κοινός πολιτισμός, με την ευρεία σημασία του όρου, η κοινή παιδεία και πρωτίστως η βούληση για ένα κοινό μέλλον.
Η εξέλιξη του περιεχομένου και των μορφών που λαμβάνει ο εθνικισμός συναρτάται με τη συγκρότηση των εθνών-κρατών, που δεν ήταν κατ’ ανάγκην δημοκρατικά ή μοναρχικά, φιλελεύθερα ή αυταρχικά, ιμπεριαλιστικά ή φιλειρηνικά. Η αρνητική στροφή στη νοηματοδότηση του εθνικισμού συνδέεται με την καπήλευσή του από ολοκληρωτικά καθεστώτα, με αποκορύφωση τον φασισμό και τον ναζισμό. Από την άλλη πλευρά, ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας κατά κανόνα κερδίζει τη συμπάθεια των λαών και προκαλεί τη μήνι εκείνων που απέναντι στην κυριαρχία τους εξεγείρονται τα κυριαρχούμενα έθνη. Ποια είναι όμως τελικά τα όρια του έθνους; Οι Καταλανοί ή οι Σκωτσέζοι αποτελούν έθνη που νομιμοποιούνται να αυτονομηθούν σήμερα συγκροτώντας το δικό τους ανεξάρτητο κράτος;
Οι εθνικιστές επιχειρούν να οικειοποιηθούν την έννοια του έθνους, αποκαλώντας όσους δεν συντάσσονται μαζί τους «εθνομηδενιστές». Ειδικότερα, για τους ευρωπαϊστές, που θεωρούν ευκταία την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, χρησιμοποιούν τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό «ευρωλιγούρηδες». Για όσο χρόνο η εθνική ομοιογένεια των εθνών-κρατών θεωρούνταν αυτονόητη και η ευρωπαϊκή ενοποίηση προχωρούσε διευρύνοντας την ευμάρεια, οι εθνικιστές παρέμεναν στο περιθώριο ή απομονώνονταν μέσα στα συστημικά κόμματα.
Όμως τα πράγματα άλλαξαν. Το ταυτοτικό πρόβλημα τροφοδοτείται από τις εντεινόμενες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, υποσκελίζοντας την παραδοσιακή διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση κλονίζεται από την οικονομική κρίση και την επίταση των ανισοτήτων. Έτσι μεγεθύνονται απότομα τα προνομιακά πεδία παρέμβασης των εθνικιστών. Το ακροατήριό τους διευρύνεται, ιδίως ανάμεσα στους νέους. Η εθνικιστική ρητορεία διαστρεβλώνει τις θετικές όψεις της φιλοπατρίας και τις μετατρέπει σε επιθετικό λόγο με ρατσιστικό, ξενοφοβικό και αντικοινοβουλευτικό περιεχόμενο.
Υπάρχει μόνο μια απάντηση απέναντι στην επέλαση του μισαλλόδοξου εθνικισμού και αυτή είναι η επανοικειοποίηση κεντρικών σημασιών. Η έννοια του έθνους, ο λόγος περί εθνικού συμφέροντος, η υπεράσπιση της εθνικής ταυτότητας εκχωρήθηκαν ελαφρά τη καρδία στην Άκρα Δεξιά. Μέσα από την παραχάραξη εννοιών και ρόλων που λειτουργούν ως συνεκτικά στοιχεία σε κάθε κοινωνία, δημιουργούνται οι συνθήκες για να εκκολαφθεί το αυγό του φιδιού.
Είναι προφανές ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει αποτύχει στον τομέα της πολιτειακής εκπαίδευσης. Όμως η ευθύνη για αυτή την τροπή των πραγμάτων είναι ευρύτερη. Βαραίνει όλους εκείνους που καλλιεργούν μια συγκεκριμένη αντίληψη για το τι σημαίνει έθνος και ποιοι είναι οι εχθροί του. Στην πραγματικότητα, εχθροί του έθνους είναι όσοι εν ονόματί του παρακινούν στη βία, την εσωστρέφεια και την υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών.