Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, 6/9/2011
Σε μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες έχουν δημοσιευθεί διαφημιστικές καταχωρίσεις ιδιωτικού, μη κερδοσκοπικού κολεγίου υπό τον τίτλο «Survival of the fittest» και την υπογραφή του πατέρα της εμβληματικής αυτής φράσης, του Άγγλου φιλοσόφου του 19ου αιώνα, Χέρμπερτ Σπένσερ. Η «επιβίωση του ισχυρότερου» συμπυκνώνει την ουσία του κοινωνικού δαρβινισμού. Ο Σπένσερ ανέπτυξε την κοινωνική θεωρία του εμπνεόμενος από το έργο του Δαρβίνου για την καταγωγή των ειδών και τη φυσική επιλογή, μεταφέροντας στο πεδίο των κοινωνικών συγκρούσεων και της οργάνωσης της πολιτείας το δαρβινικό σχήμα εξήγησης της εξέλιξης των ειδών.
Η «επιβίωση του ισχυρότερου» χρησιμοποιήθηκε ως ιδέα και ως σύνθημα από ετερόκλητες κοσμοαντιλήψεις, μεταξύ των οποίων από τους υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού και της άνευ όρων αγοραίας οικονομίας, αλλά και από οπαδούς ακροδεξιών ιδεολογιών, συμπεριλαμβανομένου του ναζισμού, που θεμελιώθηκαν στον ρατσισμό και στην ευγονική. Η πιο πρόσφατη χρήση του κοινωνικού δαρβινισμού συνίσταται στην απόρριψη της κρατικής παρέμβασης στη λειτουργία της αγοράς και του κράτους πρόνοιας ως μηχανισμού αναδιανομής υπέρ των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων.
Η επιβίωση του ισχυρότερου παραπέμπει σε έναν ανταγωνισμό χωρίς όρια, μέσα από τον οποίο θα «επιβιώσουν» εκείνα τα άτομα, οι επιχειρήσεις ή οι κοινωνικές ομάδες που έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις των αγοραίων οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Παρότι, λοιπόν, η χρήση του κοινωνικού δαρβινισμού από ολοκληρωτικά καθεστώτα, που ισοπέδωναν την ατομικότητα, απαξίωσε και περιθωριοποίησε τη ρατσιστική όψη του, από την άλλη πλευρά η ατομικιστική, στα όρια του οικονομικού αναρχισμού, προσέγγισή του ενισχύθηκε στο πλαίσιο των νεοφιλελεύθερων δογμάτων που κυριαρχούν παγκοσμίως την τελευταία εικοσαετία. Το κοινωνικό κράτος δυσφημήθηκε ως παρασιτικό και αντιαναπτυξιακό, οι πολιτικές αναδιανομής του εισοδήματος λοιδορήθηκαν ως άδικες και προάγουσες τη μαλθακότητα των επωφελούμενων, ενώ οι υπέρογκες αμοιβές των golden boys και, ευρύτερα, η έκρηξη των κοινωνικών ανισοτήτων νομιμοποιήθηκαν με βάση το αξίωμα της επιβίωσης του ισχυρότερου ή του πιο ευπροσάρμοστου στην παγκοσμιοποιημένη αγοραία οικονομία.
Η διαφημιστική χρήση της εμβληματικής φράσης του Σπένσερ αποτελεί μία έξυπνη ιδέα, ιδίως επειδή αφορά εκπαιδευτικές υπηρεσίες στον τομέα της διοίκησης επιχειρήσεων. Απηχεί, ωστόσο, και τη σταδιακή επικράτηση στην ελληνική κοινωνία ενός ιδιότυπου ατομικισμού. Εν μέσω χρεοκοπίας, ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Αντί μίας νέας συλλογικότητας καλλιεργείται ένας αφιονισμένος ανταγωνισμός. Καθένας έχει βέβαια το δικαίωμα να πιστεύει στο αμερικάνικο όνειρο. Όμως αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι στους χαμένους αρμόζει ο Καιάδας, ούτε ότι η ισότητα ευκαιριών συνεπάγεται μια δίκαιη κοινωνία. Υπό το αξίωμα της «επιβίωσης του ισχυρότερου» κυοφορείται τελικά η αντίληψη ότι ο φτωχός, ο άνεργος ή ο ανεπαρκώς εκπαιδευμένος είναι ο ίδιος υπαίτιος της θέσης του. Η υφέρπουσα αποθέωση του ατομικισμού εις βάρος της συλλογικής ευθύνης εκτρέφει τέρατα, όπως και το αντίστροφο.
Η «επιβίωση του ισχυρότερου» χρησιμοποιήθηκε ως ιδέα και ως σύνθημα από ετερόκλητες κοσμοαντιλήψεις, μεταξύ των οποίων από τους υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού και της άνευ όρων αγοραίας οικονομίας, αλλά και από οπαδούς ακροδεξιών ιδεολογιών, συμπεριλαμβανομένου του ναζισμού, που θεμελιώθηκαν στον ρατσισμό και στην ευγονική. Η πιο πρόσφατη χρήση του κοινωνικού δαρβινισμού συνίσταται στην απόρριψη της κρατικής παρέμβασης στη λειτουργία της αγοράς και του κράτους πρόνοιας ως μηχανισμού αναδιανομής υπέρ των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων.
Η επιβίωση του ισχυρότερου παραπέμπει σε έναν ανταγωνισμό χωρίς όρια, μέσα από τον οποίο θα «επιβιώσουν» εκείνα τα άτομα, οι επιχειρήσεις ή οι κοινωνικές ομάδες που έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις των αγοραίων οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Παρότι, λοιπόν, η χρήση του κοινωνικού δαρβινισμού από ολοκληρωτικά καθεστώτα, που ισοπέδωναν την ατομικότητα, απαξίωσε και περιθωριοποίησε τη ρατσιστική όψη του, από την άλλη πλευρά η ατομικιστική, στα όρια του οικονομικού αναρχισμού, προσέγγισή του ενισχύθηκε στο πλαίσιο των νεοφιλελεύθερων δογμάτων που κυριαρχούν παγκοσμίως την τελευταία εικοσαετία. Το κοινωνικό κράτος δυσφημήθηκε ως παρασιτικό και αντιαναπτυξιακό, οι πολιτικές αναδιανομής του εισοδήματος λοιδορήθηκαν ως άδικες και προάγουσες τη μαλθακότητα των επωφελούμενων, ενώ οι υπέρογκες αμοιβές των golden boys και, ευρύτερα, η έκρηξη των κοινωνικών ανισοτήτων νομιμοποιήθηκαν με βάση το αξίωμα της επιβίωσης του ισχυρότερου ή του πιο ευπροσάρμοστου στην παγκοσμιοποιημένη αγοραία οικονομία.
Η διαφημιστική χρήση της εμβληματικής φράσης του Σπένσερ αποτελεί μία έξυπνη ιδέα, ιδίως επειδή αφορά εκπαιδευτικές υπηρεσίες στον τομέα της διοίκησης επιχειρήσεων. Απηχεί, ωστόσο, και τη σταδιακή επικράτηση στην ελληνική κοινωνία ενός ιδιότυπου ατομικισμού. Εν μέσω χρεοκοπίας, ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Αντί μίας νέας συλλογικότητας καλλιεργείται ένας αφιονισμένος ανταγωνισμός. Καθένας έχει βέβαια το δικαίωμα να πιστεύει στο αμερικάνικο όνειρο. Όμως αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι στους χαμένους αρμόζει ο Καιάδας, ούτε ότι η ισότητα ευκαιριών συνεπάγεται μια δίκαιη κοινωνία. Υπό το αξίωμα της «επιβίωσης του ισχυρότερου» κυοφορείται τελικά η αντίληψη ότι ο φτωχός, ο άνεργος ή ο ανεπαρκώς εκπαιδευμένος είναι ο ίδιος υπαίτιος της θέσης του. Η υφέρπουσα αποθέωση του ατομικισμού εις βάρος της συλλογικής ευθύνης εκτρέφει τέρατα, όπως και το αντίστροφο.