Επιμέλεια: Ξ.Ι. Κοντιάδης, Θ. Παπαθεοδώρου (325 σελ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2007).
{gallery}eksofylla/20{/gallery}
Η μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής αποτελεί ένα ζήτημα που τα τελευταία χρόνια απασχολεί έντονα το δημόσιο διάλογο, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ένταξη των μεταναστών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, η δίκαιη μεταχείρισή τους από την πολιτεία, η αναγνώριση σε αυτούς ενός πυρήνα θεμελιωδών δικαιωμάτων και, τέλος, η βαθμιαία δημιουργία μιας νέας πολιτικής κοινότητας στην οποία θα μπορούν να έχουν πρόσβαση όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως της χώρας προέλευσης ή καταγωγής τους, συνιστούν μερικά από τα σημαντικότερα διακυβεύματα της σύγχρονης μεταναστευτικής πολιτικής.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, διαπιστώνοντας την κρισιμότητα των εν λόγω ζητημάτων για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, επέλεξε ήδη από τη δεκαετία του 1990 την «κοινοτικοποίηση» μεγάλου τμήματος της μεταναστευτικής πολιτικής, επιδιώκοντας έτσι την εναρμόνιση των εθνικών πολιτικών αναφορικά με την είσοδο, διαμονή, εργασία, εκπαίδευση, οικογενειακή επανένωση, κοινωνική προστασία και απέλαση των υπηκόων τρίτων χωρών. Η «κοινοτικοποίηση» της μεταναστευτικής πολιτικής, θεμελιωμένη με γνώμονα τις αρχές της δίκαιης μεταχείρισης, της επικουρικότητας και του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων των αλλοδαπών που διαβιούν στην ευρωπαϊκή επικράτεια, τείνει να διαμορφώσει στα κράτη-μέλη ένα σταθερό νομοθετικό πλαίσιο για τους αλλοδαπούς, ενώ παράλληλα επιδιώκει να ελέγξει τις μεταναστευτικές ροές, ενισχύοντας τις εθνικές κοινωνικές δομές ένταξης.
Υπό αυτό το πρίσμα η μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου για τους αλλοδαπούς έχει σε εθνικό επίπεδο ουσιαστικό αντίκτυπο στη διαμόρφωση της μεταναστευτικής πολιτικής ως δημόσιας, κατ’ εξοχήν κοινωνικής πολιτικής. Το ζητούμενο είναι αφενός οι ιδεολογικές συνιστώσες αυτής της πολιτικής και αφετέρου οι πρακτικές επιπτώσεις της στο δικαιοπολιτικό πεδίο, δηλαδή στο πεδίο των δικαιωμάτων, των υποχρεώσεων και των ελευθεριών που αναγνωρίζονται και αποδίδονται στους αλλοδαπούς σε σχέση με τους ημεδαπούς. Το ίδιο ζητούμενο παραπέμπει αναπόδραστα στην καίρια διαπίστωση του Jürgen Habermas σχετικά με την «κοινωνία της συμπερίληψης». Κατά τον Habermas «συμπερίληψη σημαίνει ότι η πολιτική κοινότητα παραμένει ανοιχτή για να συμπεριλάβει πολίτες κάθε προέλευσης, χωρίς να περικλείει αυτούς τους άλλους στην ομοιομορφία μιας ομοιογενούς κοινότητας του λαού (…). Επειδή η δημοκρατική διαδικασία (…) εγγυάται τη νομιμότητα, μπορεί, όπου αυτό είναι αναγκαίο, να καλύψει τα κενά της κοινωνικής ένταξης – ενοποίησης και ενόψει μιας πολιτιστικά διαφορετικής σύνθεσης του πληθυσμού να παραγάγει μια κοινή πολιτική κουλτούρα».
Στο πλαίσιο αυτό, το διακύβευμα της σύγχρονης μεταναστευτικής πολιτικής παραμένει η διαμόρφωση των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και θεσμικών συνθηκών συμπερίληψης των αλλοδαπών σε μια ενιαία και πληθυντική κοινωνία. Η συμπερίληψη στο πεδίο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των αλλοδαπών αναφέρεται σε όλες εκείνες τις διαδικασίες μετάβασης από τη δίκαιη στην ίση μεταχείριση όλων όσων συμμετέχουν στην ίδια κοινωνική διαδικασία, η οποία μέσα από την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών μπορεί να δομήσει μια ενιαία, ανοιχτή πολιτική κοινότητα.
Η μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα ακολούθησε -συχνά με υστέρηση- μια κοινωνική πραγματικότητα υπό διαρκή εξέλιξη. Από το πρώτο νομοθετικό εγχείρημα (Ν. 1975/1991), η ελληνική πολιτεία κλήθηκε να διαχειριστεί την είσοδο στη χώρα ενός σημαντικού μεταναστευτικού ρεύματος και τις επιπτώσεις των μεγάλων γεωπολιτικών ανακατατάξεων στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, υιοθετώντας μια αμυντική και αποτρεπτική μεταναστευτική πολιτική. Στη συνέχεια ο νόμος 2910/2001 επιχείρησε να ρυθμίσει, μεταξύ άλλων, ζητήματα κοινωνικής ένταξης των μεταναστών, ιδιαίτερα όσον αφορά την υγεία, παιδεία, εργασία και οικογενειακή κατάσταση των υπηκόων τρίτων χωρών, αλλά οι αλλεπάλληλες τροποποιήσεις και οι εμβαλωματικές λύσεις που προκρίθηκαν περιόρισαν τις δυνατότητες χάραξης μιας ολοκληρωμένης μεταναστευτικής πολιτικής. Ο τελευταίος νόμος 3386/2005 επιχείρησε να αξιοποιήσει τόσο την εθνική εμπειρία σχετικά με την εξέλιξη της μετανάστευσης, όσο και το σύγχρονο ευρωπαϊκό κεκτημένο για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των υπηκόων τρίτων χωρών, όμως παραμένει ένα θεσμικό πλαίσιο που επιτείνει τον κοινωνικό έλεγχο.
Στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται μελέτες που στην πλειονότητά τους αποτέλεσαν αντικείμενο διεπιστημονικής συζήτησης, σε μια πρώτη μορφή, στο Συνέδριο που διοργάνωσε το Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου σε συνεργασία με το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου στις 16-17 Δεκεμβρίου 2005, αποσκοπώντας σε μια πρώτη αξιολόγηση του πρόσφατου μεταρρυθμιστικού εγχειρήματος στο πεδίο της μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα. Στις μελέτες διερευνώνται οι ιδεολογικές κατευθύνσεις της, τα δικαιοπολιτικά συμφραζόμενά της, οι θεσμικές εκκρεμότητες, καθώς και οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις της μεταναστευτικής πολιτικής. Υπό αυτό το πρίσμα το εγχείρημα της μεταρρύθμισης συνδέεται με το ουσιαστικό περιεχόμενο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των αλλοδαπών, καθώς και με τον προβληματισμό για την έννοια της δημοκρατικής συμμετοχής όλων των μελών της πολιτικής κοινότητας.
Η ένταξη των δικαιωμάτων στο πεδίο της αμοιβαίας αναγνώρισης και της ισότιμης προστασίας θέτει εξ’ αντικειμένου το ζήτημα της λειτουργίας των θεσμών τόσο για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού όσο και για τη διασφάλιση της ελεύθερης πρόσβασης όλων στην απόλαυση των έννομων και κοινωνικών αγαθών. Έτσι, ερευνάται ο ρόλος της δικαιοσύνης στη μεταχείριση των μεταναστών, των κρατικών φορέων στην ανάπτυξη δομών κοινωνικής ένταξης και, ευρύτερα, τα πεδία παρέμβασης της πολιτείας για την αντιμετώπιση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και την κατοχύρωση της ίσης μεταχείρισης, ιδιαίτερα απέναντι στη δεύτερη γενιά μεταναστών.
Τα ερωτήματα που αναδεικνύονται μέσα από αυτό τον επιστημονικό διάλογο άπτονται των ιδεολογικών και δικαιοπολιτικών παραμέτρων της μεταρρύθμισης της μεταναστευτικής πολιτικής. Επαρκεί σήμερα η τυπικά δίκαιη μεταχείριση των μεταναστών για την ένταξή τους στις ευρωπαϊκές κοινωνίες; Τι θα σήμαινε η εκχώρηση πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων στους μετανάστες ως προς τη θεώρηση της έννοιας του λαού; Κατά πόσον οι αποκλεισμοί, οι διαχωρισμοί κυριαρχίας, κοινωνικής θέσης και ταυτότητας που σχετίζονται με το μεταναστευτικό φαινόμενο θέτουν στο προσκήνιο ένα νέο κοινωνικό ζήτημα; Σε ποιο βαθμό τα συμπτώματα κρίσης που σημαδεύουν τη λειτουργία των σύγχρονων εθνικών σχέσεων κοινωνικής και πολιτικής αντιπροσώπευσης οξύνονται περαιτέρω ενόψει του μεταναστευτικού ζητήματος; Πώς επηρεάζει η μετανάστευση εκρηκτικά προβλήματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών όπως το δημογραφικό, η ανάπτυξη, η ανεργία, η επαπειλούμενη κατάρρευση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης; Ποια μοντέλα κοινωνικής ένταξης μπορούν να καταπολεμήσουν τα εντεινόμενα φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας; Μπορεί να γίνεται λόγος σήμερα για την προοπτική ανάπτυξης υβριδιακών μορφών διαπολιτισμικής επικοινωνίας;
Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δεν μπορεί να είναι ούτε μονοσήμαντες ούτε οριστικές· και, προπαντός προϋποθέτουν διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Η μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής δεν θα μπορούσε να είναι αποτελεσματική αν δεν προηγηθεί ένας ανοιχτός και απροκάλυπτος κοινωνικός και επιστημονικός διάλογος, στον οποίο θα μετέχουν άμεσα και οι ίδιοι οι μετανάστες. Στην κατεύθυνση αυτή επιχειρεί να συμβάλλει ο παρών συλλογικός τόμος, εν επιγνώσει ότι ζητήματα «οριακά», δηλαδή κινούμενα κατά τη σμιττιανή ορολογία στην απώτατη σφαίρα -κάτι τέτοιο είναι ασφαλώς το μεταναστευτικό πρόβλημα- προσφέρουν τη δυνατότητα αναμέτρησης με θεμελιώδεις έννοιες, όπως εν τέλει η «ουσία» και η «αξία» της σύγχρονης μετανεωτερικής δημοκρατίας.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, διαπιστώνοντας την κρισιμότητα των εν λόγω ζητημάτων για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, επέλεξε ήδη από τη δεκαετία του 1990 την «κοινοτικοποίηση» μεγάλου τμήματος της μεταναστευτικής πολιτικής, επιδιώκοντας έτσι την εναρμόνιση των εθνικών πολιτικών αναφορικά με την είσοδο, διαμονή, εργασία, εκπαίδευση, οικογενειακή επανένωση, κοινωνική προστασία και απέλαση των υπηκόων τρίτων χωρών. Η «κοινοτικοποίηση» της μεταναστευτικής πολιτικής, θεμελιωμένη με γνώμονα τις αρχές της δίκαιης μεταχείρισης, της επικουρικότητας και του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων των αλλοδαπών που διαβιούν στην ευρωπαϊκή επικράτεια, τείνει να διαμορφώσει στα κράτη-μέλη ένα σταθερό νομοθετικό πλαίσιο για τους αλλοδαπούς, ενώ παράλληλα επιδιώκει να ελέγξει τις μεταναστευτικές ροές, ενισχύοντας τις εθνικές κοινωνικές δομές ένταξης.
Υπό αυτό το πρίσμα η μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου για τους αλλοδαπούς έχει σε εθνικό επίπεδο ουσιαστικό αντίκτυπο στη διαμόρφωση της μεταναστευτικής πολιτικής ως δημόσιας, κατ’ εξοχήν κοινωνικής πολιτικής. Το ζητούμενο είναι αφενός οι ιδεολογικές συνιστώσες αυτής της πολιτικής και αφετέρου οι πρακτικές επιπτώσεις της στο δικαιοπολιτικό πεδίο, δηλαδή στο πεδίο των δικαιωμάτων, των υποχρεώσεων και των ελευθεριών που αναγνωρίζονται και αποδίδονται στους αλλοδαπούς σε σχέση με τους ημεδαπούς. Το ίδιο ζητούμενο παραπέμπει αναπόδραστα στην καίρια διαπίστωση του Jürgen Habermas σχετικά με την «κοινωνία της συμπερίληψης». Κατά τον Habermas «συμπερίληψη σημαίνει ότι η πολιτική κοινότητα παραμένει ανοιχτή για να συμπεριλάβει πολίτες κάθε προέλευσης, χωρίς να περικλείει αυτούς τους άλλους στην ομοιομορφία μιας ομοιογενούς κοινότητας του λαού (…). Επειδή η δημοκρατική διαδικασία (…) εγγυάται τη νομιμότητα, μπορεί, όπου αυτό είναι αναγκαίο, να καλύψει τα κενά της κοινωνικής ένταξης – ενοποίησης και ενόψει μιας πολιτιστικά διαφορετικής σύνθεσης του πληθυσμού να παραγάγει μια κοινή πολιτική κουλτούρα».
Στο πλαίσιο αυτό, το διακύβευμα της σύγχρονης μεταναστευτικής πολιτικής παραμένει η διαμόρφωση των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και θεσμικών συνθηκών συμπερίληψης των αλλοδαπών σε μια ενιαία και πληθυντική κοινωνία. Η συμπερίληψη στο πεδίο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των αλλοδαπών αναφέρεται σε όλες εκείνες τις διαδικασίες μετάβασης από τη δίκαιη στην ίση μεταχείριση όλων όσων συμμετέχουν στην ίδια κοινωνική διαδικασία, η οποία μέσα από την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών μπορεί να δομήσει μια ενιαία, ανοιχτή πολιτική κοινότητα.
Η μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα ακολούθησε -συχνά με υστέρηση- μια κοινωνική πραγματικότητα υπό διαρκή εξέλιξη. Από το πρώτο νομοθετικό εγχείρημα (Ν. 1975/1991), η ελληνική πολιτεία κλήθηκε να διαχειριστεί την είσοδο στη χώρα ενός σημαντικού μεταναστευτικού ρεύματος και τις επιπτώσεις των μεγάλων γεωπολιτικών ανακατατάξεων στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, υιοθετώντας μια αμυντική και αποτρεπτική μεταναστευτική πολιτική. Στη συνέχεια ο νόμος 2910/2001 επιχείρησε να ρυθμίσει, μεταξύ άλλων, ζητήματα κοινωνικής ένταξης των μεταναστών, ιδιαίτερα όσον αφορά την υγεία, παιδεία, εργασία και οικογενειακή κατάσταση των υπηκόων τρίτων χωρών, αλλά οι αλλεπάλληλες τροποποιήσεις και οι εμβαλωματικές λύσεις που προκρίθηκαν περιόρισαν τις δυνατότητες χάραξης μιας ολοκληρωμένης μεταναστευτικής πολιτικής. Ο τελευταίος νόμος 3386/2005 επιχείρησε να αξιοποιήσει τόσο την εθνική εμπειρία σχετικά με την εξέλιξη της μετανάστευσης, όσο και το σύγχρονο ευρωπαϊκό κεκτημένο για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των υπηκόων τρίτων χωρών, όμως παραμένει ένα θεσμικό πλαίσιο που επιτείνει τον κοινωνικό έλεγχο.
Στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται μελέτες που στην πλειονότητά τους αποτέλεσαν αντικείμενο διεπιστημονικής συζήτησης, σε μια πρώτη μορφή, στο Συνέδριο που διοργάνωσε το Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου σε συνεργασία με το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου στις 16-17 Δεκεμβρίου 2005, αποσκοπώντας σε μια πρώτη αξιολόγηση του πρόσφατου μεταρρυθμιστικού εγχειρήματος στο πεδίο της μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα. Στις μελέτες διερευνώνται οι ιδεολογικές κατευθύνσεις της, τα δικαιοπολιτικά συμφραζόμενά της, οι θεσμικές εκκρεμότητες, καθώς και οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις της μεταναστευτικής πολιτικής. Υπό αυτό το πρίσμα το εγχείρημα της μεταρρύθμισης συνδέεται με το ουσιαστικό περιεχόμενο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των αλλοδαπών, καθώς και με τον προβληματισμό για την έννοια της δημοκρατικής συμμετοχής όλων των μελών της πολιτικής κοινότητας.
Η ένταξη των δικαιωμάτων στο πεδίο της αμοιβαίας αναγνώρισης και της ισότιμης προστασίας θέτει εξ’ αντικειμένου το ζήτημα της λειτουργίας των θεσμών τόσο για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού όσο και για τη διασφάλιση της ελεύθερης πρόσβασης όλων στην απόλαυση των έννομων και κοινωνικών αγαθών. Έτσι, ερευνάται ο ρόλος της δικαιοσύνης στη μεταχείριση των μεταναστών, των κρατικών φορέων στην ανάπτυξη δομών κοινωνικής ένταξης και, ευρύτερα, τα πεδία παρέμβασης της πολιτείας για την αντιμετώπιση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και την κατοχύρωση της ίσης μεταχείρισης, ιδιαίτερα απέναντι στη δεύτερη γενιά μεταναστών.
Τα ερωτήματα που αναδεικνύονται μέσα από αυτό τον επιστημονικό διάλογο άπτονται των ιδεολογικών και δικαιοπολιτικών παραμέτρων της μεταρρύθμισης της μεταναστευτικής πολιτικής. Επαρκεί σήμερα η τυπικά δίκαιη μεταχείριση των μεταναστών για την ένταξή τους στις ευρωπαϊκές κοινωνίες; Τι θα σήμαινε η εκχώρηση πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων στους μετανάστες ως προς τη θεώρηση της έννοιας του λαού; Κατά πόσον οι αποκλεισμοί, οι διαχωρισμοί κυριαρχίας, κοινωνικής θέσης και ταυτότητας που σχετίζονται με το μεταναστευτικό φαινόμενο θέτουν στο προσκήνιο ένα νέο κοινωνικό ζήτημα; Σε ποιο βαθμό τα συμπτώματα κρίσης που σημαδεύουν τη λειτουργία των σύγχρονων εθνικών σχέσεων κοινωνικής και πολιτικής αντιπροσώπευσης οξύνονται περαιτέρω ενόψει του μεταναστευτικού ζητήματος; Πώς επηρεάζει η μετανάστευση εκρηκτικά προβλήματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών όπως το δημογραφικό, η ανάπτυξη, η ανεργία, η επαπειλούμενη κατάρρευση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης; Ποια μοντέλα κοινωνικής ένταξης μπορούν να καταπολεμήσουν τα εντεινόμενα φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας; Μπορεί να γίνεται λόγος σήμερα για την προοπτική ανάπτυξης υβριδιακών μορφών διαπολιτισμικής επικοινωνίας;
Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δεν μπορεί να είναι ούτε μονοσήμαντες ούτε οριστικές· και, προπαντός προϋποθέτουν διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Η μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής δεν θα μπορούσε να είναι αποτελεσματική αν δεν προηγηθεί ένας ανοιχτός και απροκάλυπτος κοινωνικός και επιστημονικός διάλογος, στον οποίο θα μετέχουν άμεσα και οι ίδιοι οι μετανάστες. Στην κατεύθυνση αυτή επιχειρεί να συμβάλλει ο παρών συλλογικός τόμος, εν επιγνώσει ότι ζητήματα «οριακά», δηλαδή κινούμενα κατά τη σμιττιανή ορολογία στην απώτατη σφαίρα -κάτι τέτοιο είναι ασφαλώς το μεταναστευτικό πρόβλημα- προσφέρουν τη δυνατότητα αναμέτρησης με θεμελιώδεις έννοιες, όπως εν τέλει η «ουσία» και η «αξία» της σύγχρονης μετανεωτερικής δημοκρατίας.
Στον τόμο γράφουν οι:
Χαράλαμπος Ανθόπουλος, Λίνα Βεντούρα, Επαμεινώνδας Βερόπουλος, Χριστίνα Ζαραφωνίτου, Χαράλαμπος Κασίμης, Παναγιώτης Καφετζής, Ξενοφών Κοντιάδης, Ιωάννα Λαλιώτου, Γιάννης Πανούσης, Νίκος Παπαδάκης, Θεόδωρος Παπαθεοδώρου, Παναγιώτης Λιαργκόβας, Μίλτος Παύλου, Αντώνης Ρουπακιώτης, Δημήτρης Χριστόπουλος, Γιάννης Φραγκούλης
