Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, 25/10/2011
Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα το κράτος χαρακτηρίζεται ως «κράτος-νυχτοφύλακας», υπό την έννοια ότι η παρέμβασή του στην οικονομική και κοινωνική σφαίρα υπήρξε περιορισμένη, καταλείποντας στις δυνάμεις της αγοράς ευρύτατα περιθώρια αυτορρύθμισης. Η αναγνώριση των δυσλειτουργιών που επέφερε η ανεξέλεγκτη αγοραία οικονομία, οι κοινωνικοί αγώνες των εργαζομένων και η άνοδος των σοσιαλιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων οδήγησαν σταδιακά στη συγκρότηση μηχανισμών κοινωνικής προστασίας και στη συνταγματική κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων. Οι δεκαετίες του ’50 και του ’60 αποτελούν την περίοδο ακμής των κρατών πρόνοιας, ιδίως στην ευρωπαϊκή ήπειρο, συμβάλλοντας καθοριστικά στη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης και στην άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων. Τη δεκαετία του ’70 ξεκινάει η δυσφήμηση και αποδόμηση των κρατών πρόνοιας.
Η Aριστερά μοιάζει αμήχανη. Όμως το σημείο καμπής εντοπίζεται στην κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, καθώς η Δύση παύει πλέον να βρίσκεται αντιμέτωπη προς ένα αντίπαλο δέος. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90 η υποχώρηση των κοινωνικών κατακτήσεων εμφανίζεται αργή αλλά σταθερή. Ταυτόχρονα, η ανάδυση των παραγωγικών δυνάμεων της Κίνας, της Ινδίας και άλλων ραγδαία αναπτυσσόμενων οικονομιών διαταράσσει παγιωμένες γεωπολιτικές ισορροπίες.
Η χρηματοπιστωτική κρίση που εκδηλώθηκε το 2007 συνιστά την τελευταία φάση στη διαδικασία αποσύνθεσης των κρατών πρόνοιας στην Ευρώπη, που λαμβάνει πλέον ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Αν η μετάβαση από το κράτος-νυχτοφύλακα στο κράτος πρόνοιας πραγματοποιήθηκε μέσα από σφοδρές κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις, εξίσου συγκρουσιακή αποδεικνύεται η διάλυση των κρατών πρόνοιας, που προκαλεί τεράστιες ανισότητες και κοινωνική ανασφάλεια. Ιδίως για τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, η έκταση της οικονομικής και κοινωνικής αποανάπτυξης δεν έχει προηγούμενο. Οι συνέπειες για την κοινωνική ειρήνη και συνοχή δεν εκδιπλώθηκαν ακόμη σε όλη τους την ένταση, προμηνύονται όμως συντριπτικές.
Για τη διαχείριση των διογκούμενων αντισυστημικών συλλογικών πράξεων ανυπακοής, τυφλής βίας ή κοινού εγκλήματος το κράτος ενδυναμώνει τους μηχανισμούς καταστολής, μετατρεπόμενο σε «κράτος-χωροφύ-λακα». Η φτώχεια, η ανεργία και ο κοινωνικός αποκλεισμός επωάζουν «παρεκκλίνουσες» συμπεριφορές που οι παραδοσιακοί μηχανισμοί καταστολής αδυνατούν να τιθασεύσουν. Το φάντασμα οργουελιανών μοντέλων κρατικής βίας, τόσο σε υλικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο, πλανιέται σήμερα πάνω από την Ευρώπη. Έτσι, την αποψίλωση των κοινωνικών δικαιωμάτων ακολουθεί αναπόφευκτα η επίθεση προς τα ατομικά δικαιώματα, που θεωρούνταν αυτονόητα σε κάθε σύγχρονο κράτος δικαίου. Δεν είναι δύσκολο να προβλεφθεί ότι οι απειλές θα στραφούν, αργά ή γρήγορα, εναντίον του ίδιου του δημοκρατικού κράτους. Άλλωστε, η δημοκρατία χωρίς ουσιαστικές εγγυήσεις ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων είναι ευάλωτη και ελλειμματική.
Η Aριστερά μοιάζει αμήχανη. Όμως το σημείο καμπής εντοπίζεται στην κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, καθώς η Δύση παύει πλέον να βρίσκεται αντιμέτωπη προς ένα αντίπαλο δέος. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90 η υποχώρηση των κοινωνικών κατακτήσεων εμφανίζεται αργή αλλά σταθερή. Ταυτόχρονα, η ανάδυση των παραγωγικών δυνάμεων της Κίνας, της Ινδίας και άλλων ραγδαία αναπτυσσόμενων οικονομιών διαταράσσει παγιωμένες γεωπολιτικές ισορροπίες.
Η χρηματοπιστωτική κρίση που εκδηλώθηκε το 2007 συνιστά την τελευταία φάση στη διαδικασία αποσύνθεσης των κρατών πρόνοιας στην Ευρώπη, που λαμβάνει πλέον ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Αν η μετάβαση από το κράτος-νυχτοφύλακα στο κράτος πρόνοιας πραγματοποιήθηκε μέσα από σφοδρές κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις, εξίσου συγκρουσιακή αποδεικνύεται η διάλυση των κρατών πρόνοιας, που προκαλεί τεράστιες ανισότητες και κοινωνική ανασφάλεια. Ιδίως για τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, η έκταση της οικονομικής και κοινωνικής αποανάπτυξης δεν έχει προηγούμενο. Οι συνέπειες για την κοινωνική ειρήνη και συνοχή δεν εκδιπλώθηκαν ακόμη σε όλη τους την ένταση, προμηνύονται όμως συντριπτικές.
Για τη διαχείριση των διογκούμενων αντισυστημικών συλλογικών πράξεων ανυπακοής, τυφλής βίας ή κοινού εγκλήματος το κράτος ενδυναμώνει τους μηχανισμούς καταστολής, μετατρεπόμενο σε «κράτος-χωροφύ-λακα». Η φτώχεια, η ανεργία και ο κοινωνικός αποκλεισμός επωάζουν «παρεκκλίνουσες» συμπεριφορές που οι παραδοσιακοί μηχανισμοί καταστολής αδυνατούν να τιθασεύσουν. Το φάντασμα οργουελιανών μοντέλων κρατικής βίας, τόσο σε υλικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο, πλανιέται σήμερα πάνω από την Ευρώπη. Έτσι, την αποψίλωση των κοινωνικών δικαιωμάτων ακολουθεί αναπόφευκτα η επίθεση προς τα ατομικά δικαιώματα, που θεωρούνταν αυτονόητα σε κάθε σύγχρονο κράτος δικαίου. Δεν είναι δύσκολο να προβλεφθεί ότι οι απειλές θα στραφούν, αργά ή γρήγορα, εναντίον του ίδιου του δημοκρατικού κράτους. Άλλωστε, η δημοκρατία χωρίς ουσιαστικές εγγυήσεις ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων είναι ευάλωτη και ελλειμματική.