Εφημερίδα “ΕΘΝΟΣ”, 30/6/2009
Το κλείσιμο μιας ιστορικής εφημερίδας της χώρας μας θα μπορούσε να θεωρηθεί επιστέγασμα της αργόσυρτης πορείας μετασχηματισμού των ΜΜΕ και ειδικότερα της παραδοσιακής τους μορφής, που είναι οι καθημερινές πολιτικές εφημερίδες. Πώς από τη μάχη του βασικού μετόχου πριν από λίγα χρόνια φτάσαμε σήμερα στην αναγκαστική ή αυτόβουλη εγκατάλειψη ενός ισχυρού επικοινωνιακού μηχανισμού; Τι σηματοδοτεί η μετάβαση από τη σύγκρουση μεταξύ πολιτικής εξουσίας, επικοινωνιακής ισχύος και επιχειρηματικών συμφερόντων για τον έλεγχο των μέσων επικοινωνίας στην οικειοθελή αποχώρηση μεγάλων επιχειρηματιών από τον χώρο του Τύπου;
Μια πρώτη, εύκολη απάντηση θα ήταν ότι πράγματι ο Τύπος χάνει σταδιακά τη λάμψη και την επιρροή του. Τόσο στην Ελλάδα όσο και, ιδίως, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στη Γερμανία αλλά και στις ΗΠΑ διεξάγεται μια εντεινόμενη συζήτηση για τη μείωση της κυκλοφορίας των σημαντικότερων εφημερίδων, για τα φαινόμενα κατασκευασμένων ρεπορτάζ, για τις απειλές κατά του πλουραλισμού των ΜΜΕ, για την ολοένα στενότερη σχέση του επικοινωνιακού συστήματος με την πολιτική και την οικονομική εξουσία και για τη συρρίκνωση της δημοσιογραφίας ως αυτόνομου επαγγέλματος. Υπό αυτήν την εκδοχή η υποχώρηση του Τύπου τον καθιστά μια δαπανηρή επένδυση, χωρίς να εξασφαλίζονται κατ’ ανάγκην τα αντίστοιχα «ανταποδοτικά οφέλη» για τις επιχειρήσεις.
Μήπως αυτό σημαίνει ότι το κράτος και η πολιτική εξουσία πέτυχαν να χειραγωγήσουν τον Τύπο; Υφίσταται, δηλαδή, πράγματι μια κρατική παρέμβαση στο πεδίο των ΜΜΕ και ειδικότερα του Τύπου, που υπερβαίνει τη θεμιτή, αναγκαία και συνταγματικά επιβεβλημένη παρέμβαση της πολιτείας; Μορφές χειραγώγησης του Τύπου ασφαλώς υπάρχουν και δεν είναι καινούργιες. Έχουν να κάνουν με τη διανομή της διαφημιστικής πίτας από την πλευρά του κράτους, με την παράλληλη απασχόληση ή και την άδηλη χρηματοδότηση δημοσιογράφων, αλλά και με τον ανοιχτό πόλεμο μεταξύ πολιτικής τάξης και τμήματος των ΜΜΕ που είχε ως επίκεντρο την περιβόητη συνταγματική ρύθμιση περί βασικού μετόχου, που κατέρρευσε στο Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
Ενδεχομένως θα ήταν πιο εύστοχο να επιχειρηθεί η εξήγηση της υποχώρησης του Τύπου κάτω από ένα συνδυαστικό πρίσμα. Χωρίς αμφιβολία οι εφημερίδες στη μεταβιομηχανική δημοκρατία όπου κυριαρχούν τα ηλεκτρονικά μέσα πωλούν λιγότερο, άρα γίνονται και λιγότερο ελκυστικές για τους διαφημιστές. Ταυτόχρονα, όμως, η εφημερίδα ως επικοινωνιακό μέσο κατ’ εξοχήν έκφρασης γνώμης αποδυναμώνεται στην εποχή του life style, της πολιτικής απάθειας και της ιδιωτικοποίησης της πολιτικής. Ο μετασχηματισμός του Τύπου αντανακλά τον μετασχηματισμό της πολιτείας, τη συγκρότηση ενός νέου τύπου πολίτη, τη μετάβαση σε νέες μορφές πολιτικής έκφρασης και επικοινωνίας. Το πρόβλημα δεν είναι, λοιπόν, εάν το κράτος χειραγωγεί τα ΜΜΕ ή τα media χειραγωγούν την πολιτική εξουσία, αλλά ποια αυτοτελή αξία διαθέτει πλέον η ελευθερία της πληροφόρησης και του Τύπου, όταν η ίδια η λειτουργία των εφημερίδων συντελείται υπό εντελώς νέους όρους. Η σχετική συζήτηση πρέπει να γίνει πρωτίστως με πρωτοβουλία όσων έχουν ενεργό ρόλο στο πεδίο των ΜΜΕ, με γνώμονα τις αρχές της ανεξαρτησίας του Τύπου.
Μια πρώτη, εύκολη απάντηση θα ήταν ότι πράγματι ο Τύπος χάνει σταδιακά τη λάμψη και την επιρροή του. Τόσο στην Ελλάδα όσο και, ιδίως, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στη Γερμανία αλλά και στις ΗΠΑ διεξάγεται μια εντεινόμενη συζήτηση για τη μείωση της κυκλοφορίας των σημαντικότερων εφημερίδων, για τα φαινόμενα κατασκευασμένων ρεπορτάζ, για τις απειλές κατά του πλουραλισμού των ΜΜΕ, για την ολοένα στενότερη σχέση του επικοινωνιακού συστήματος με την πολιτική και την οικονομική εξουσία και για τη συρρίκνωση της δημοσιογραφίας ως αυτόνομου επαγγέλματος. Υπό αυτήν την εκδοχή η υποχώρηση του Τύπου τον καθιστά μια δαπανηρή επένδυση, χωρίς να εξασφαλίζονται κατ’ ανάγκην τα αντίστοιχα «ανταποδοτικά οφέλη» για τις επιχειρήσεις.
Μήπως αυτό σημαίνει ότι το κράτος και η πολιτική εξουσία πέτυχαν να χειραγωγήσουν τον Τύπο; Υφίσταται, δηλαδή, πράγματι μια κρατική παρέμβαση στο πεδίο των ΜΜΕ και ειδικότερα του Τύπου, που υπερβαίνει τη θεμιτή, αναγκαία και συνταγματικά επιβεβλημένη παρέμβαση της πολιτείας; Μορφές χειραγώγησης του Τύπου ασφαλώς υπάρχουν και δεν είναι καινούργιες. Έχουν να κάνουν με τη διανομή της διαφημιστικής πίτας από την πλευρά του κράτους, με την παράλληλη απασχόληση ή και την άδηλη χρηματοδότηση δημοσιογράφων, αλλά και με τον ανοιχτό πόλεμο μεταξύ πολιτικής τάξης και τμήματος των ΜΜΕ που είχε ως επίκεντρο την περιβόητη συνταγματική ρύθμιση περί βασικού μετόχου, που κατέρρευσε στο Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
Ενδεχομένως θα ήταν πιο εύστοχο να επιχειρηθεί η εξήγηση της υποχώρησης του Τύπου κάτω από ένα συνδυαστικό πρίσμα. Χωρίς αμφιβολία οι εφημερίδες στη μεταβιομηχανική δημοκρατία όπου κυριαρχούν τα ηλεκτρονικά μέσα πωλούν λιγότερο, άρα γίνονται και λιγότερο ελκυστικές για τους διαφημιστές. Ταυτόχρονα, όμως, η εφημερίδα ως επικοινωνιακό μέσο κατ’ εξοχήν έκφρασης γνώμης αποδυναμώνεται στην εποχή του life style, της πολιτικής απάθειας και της ιδιωτικοποίησης της πολιτικής. Ο μετασχηματισμός του Τύπου αντανακλά τον μετασχηματισμό της πολιτείας, τη συγκρότηση ενός νέου τύπου πολίτη, τη μετάβαση σε νέες μορφές πολιτικής έκφρασης και επικοινωνίας. Το πρόβλημα δεν είναι, λοιπόν, εάν το κράτος χειραγωγεί τα ΜΜΕ ή τα media χειραγωγούν την πολιτική εξουσία, αλλά ποια αυτοτελή αξία διαθέτει πλέον η ελευθερία της πληροφόρησης και του Τύπου, όταν η ίδια η λειτουργία των εφημερίδων συντελείται υπό εντελώς νέους όρους. Η σχετική συζήτηση πρέπει να γίνει πρωτίστως με πρωτοβουλία όσων έχουν ενεργό ρόλο στο πεδίο των ΜΜΕ, με γνώμονα τις αρχές της ανεξαρτησίας του Τύπου.