Οι ατομικές ελευθερίες στον προκρούστη του κορονοϊού: Θα ξανακερδίσουμε τα θεμελιώδη το 2021;
Μία από τις μεγαλύτερες συζητήσεις στη δημόσια σφαίρα το 2020 ήταν και ο περιορισμός των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων τον καιρό της πανδημίας. Απαγόρευση μετακινήσεων, συναθροίσεων, διαδηλώσεων και μια συνεχής επίδραση στα κοινωνικά δικαιώματα που δεν φαίνεται να κλείνει τον κύκλο της. Και καθώς διστακτικά ανοίγει το παράθυρο αισιοδοξίας για το τέλος αυτής της περιπέτειας που λέγεται COVID-19 και άλλαξε τον κόσμο μας και τις ζωές μας όπως ίσως μόνο σε ταινία να είχαμε δει, τόσο εντονότερο είναι και το ερώτημα «πότε θα ξαναπάρουμε τη ζωή μας πίσω;».
Το 2020 δεν θα το ξεχάσει κανείς. Η χρονιά που έφυγε, αποκάλυψε ότι τελικά η ανθρωπότητα δεν είναι προετοιμασμένη για όλα, η ζωή μπήκε σε lockdown για παραπάνω από όσο προσδοκούσαμε, δουλειές χάθηκαν, άνθρωποι κλείστηκαν στον μικρόκοσμό τους για μήνες. Και όλα αυτά εξαιτίας των περιορισμών που επιβλήθηκαν προκειμένου να απομακρυνθούμε ο ένας από τον άλλο και να μπορέσουμε να δώσουμε χρόνο στην επιστήμη να κάνει τη δουλειά της με έναν και μόνο κοινό στόχο: Να ανακοπεί η πορεία του ιού, εκείνου του «αόρατου εχθρού».
Γινόταν όμως αλλιώς; Είχαν (και έχουν) το δικαίωμα οι κυβερνήσεις να επιβάλουν τέτοιου είδους μέτρα; Και μέχρι πότε; Τα μέτρα ήρθαν για να μείνουν ή το 2021 -μαζί με άλλα πολλά που ελπίζουμε να φέρει- θα φέρει και την επιστροφή στη ζωή όπως είχαμε μάθει να τη ζούμε;
Αποτιμώντας τη χρονιά που πέρασε και το πώς επηρέασε τις ατομικές ελευθερίες, ο Ξενοφών Κοντιάδης, Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου και Πρόεδρος του Ιδρύματος Τσάτσου, υπογραμμίζει ποιο είναι το νομικό εργαλείο που θα κρίνει αν τα μέτρα που ελήφθησαν ήταν αντισυνταγματικά ή όχι και δεν είναι άλλο από την αρχή της αναλογικότητας. Σε συνέντευξή του στο iEidiseis, επισημαίνει πως ήταν υπέρ του πρώτου lockdown, ενώ για το δεύτερο επισημαίνει ότι κάθε περιορισμός, θα πρέπει να κρίνεται αυτοτελώς ως προς τη συνταγματικότητά του.
Σε κάθε περίπτωση, υπογραμμίζει πόσο σημαντική είναι η προσωρινότητα των μέτρων. «Κρίσιμο είναι», λέει χαρακτηριστικά, «σε όλες τις περιπτώσεις να επιβεβαιώνεται η προσωρινότητα των μέτρων και η ευρεία συναίνεση των ειδικών επιστημόνων για την αναγκαιότητα και την καταλληλότητά τους».
Και πότε θα διαδηλώσουμε ξανά; Ο κ. Κοντιάδης εκτιμά ότι το δικαίωμα του συνέρχεσθαι θα επιστρέψει χωρίς περιορισμούς όταν εμβολιαστεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού και επιτευχθεί η πολυσυζητημένη ανοσία.
Όπως αναφέρει, μεταξύ άλλων, «για να ξανακερδίσουμε αυτό που αποκαλέσατε “θεμελιώδη της ατομικής μας ζωής”, αλλά επιτρέψτε μου να προσθέσω και τα θεμελιώδη της κοινωνικής μας ζωής, θα πρέπει εκτός από τον εμβολιασμό, να μην σταματήσουμε να ασκούμε και να διεκδικούμε τα δικαιώματά μας. Η άσκηση των δικαιωμάτων μας προϋποθέτει ενημέρωση για το περιεχόμενο και για τις απειλές που υφίστανται».
Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη του Ξενοφώντα Κοντιάδη στο iEidiseis:
– Ήταν αντισυνταγματικά τα μέτρα που επιβλήθηκαν το 2020;
Το Μάρτιο υποστήριξα την άποψη ότι το πρώτο lockdown ήταν σύμφωνο με το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ (Ξ. Κοντιάδης, Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα, εκδ. Καστανιώτη 2020) θεωρώντας εύλογη την προτεραιοποίηση της ζωής και της υγείας ενόψει των συνθηκών της πανδημίας και συνεκτιμώντας τη θυσία στην οποία υποβάλλεται μία σειρά άλλων δικαιωμάτων με γνώμονα την αρχή της αναλογικότητας. Αυτή ακριβώς η αρχή είναι το νομικό εργαλείο με βάση το οποίο θα κρίνουμε αν και το δεύτερο lockdown είναι σύμφωνο με το Σύνταγμα. Άρα πρέπει να εξετάζουμε κάθε περιορισμό αυτοτελώς για να διαπιστώσουμε αν είναι κατάλληλoς και αν υπάρχουν άλλοι ηπιότεροι.
– Πώς σχολιάζετε ειδικότερα τα SMS μετακίνησης, την άδεια -ουσιαστικά- για να βγούμε από το σπίτι μας αλλά και όσα άλλα επιβλήθηκαν στην ελευθερία των φυσικών μας κινήσεων με το ξέσπασμα της μεγάλης υγειονομικής κρίσης;
Οι περιορισμοί στην ελευθερία της μετακίνησης επηρεάζουν σειρά δικαιωμάτων, όπως η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, το δικαίωμα της συνάθροισης, η συνδικαλιστική ελευθερία και η θρησκευτική λατρεία, ενώ κάποια άλλα περιορίζονται ανεξάρτητα από την απαγόρευση της κυκλοφορίας, όπως η οικονομική ελευθερία, η επιχειρηματική ελευθερία, η ελευθερία της έκφρασης και η προστασία των προσωπικών δεδομένων. Η συνταγματικότητα των ειδικότερων περιορισμών κάθε δικαιώματος πρέπει να αξιολογείται αυτοτελώς. Κρίσιμο είναι σε όλες τις περιπτώσεις να επιβεβαιώνεται η προσωρινότητα των μέτρων και η ευρεία συναίνεση των ειδικών επιστημόνων για την αναγκαιότητα και την καταλληλότητά τους.
– Είναι προστατευμένα τα προσωπικά μας δεδομένα στην Ελλάδα;
Την ισχυρότερη θεσμική εγγύηση για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, δίπλα στο Σύνταγμα, αποτελεί σήμερα ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων, σύμφωνα με τον οποίο η επεξεργασία τους είναι επιτρεπτή όταν κρίνεται αναγκαία για λόγους δημοσίου συμφέροντος. Όταν πρόκειται για ευαίσθητα δεδομένα, στα οποία περιλαμβάνονται τα δεδομένα που αφορούν την υγεία των ασθενών, το δημόσιο συμφέρον πρέπει να αξιολογείται ως ουσιώδες. Η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων υγείας ενόψει της λήψης μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας κρίνεται αναγκαία για την προστασία της δημόσιας υγείας, με την παρατήρηση ότι πρέπει να τηρούνται οι ουσιαστικές και οι διαδικαστικές εγγυήσεις που προβλέπει ο Γενικός Κανονισμός. Ωστόσο η ευρεία δημοσιοποίηση των δεδομένων δεν θεωρείται αποδεκτή. Η αποκάλυψη της ταυτότητας του ασθενούς μπορεί να γίνει μόνο κατ’ εξαίρεση, για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, και ο χρόνος τήρησης των δεδομένων των ασθενών πρέπει να είναι ορισμένος και να συναρτάται με τη λήξη της πανδημίας.
Θα ήταν, όμως, συνταγματικά επιτρεπτή μια ρύθμιση που θα προέβλεπε τη γενικευμένη παρακολούθηση του πληθυσμού; Με γνώμονα την αρχή της αναλογικότητας, η συστηματική παρακολούθηση του συνόλου ή μέρους του πληθυσμού με την άντληση δεδομένων και μεταδεδομένων από τα smartphones συνιστά υπέρμετρο περιορισμό των δικαιωμάτων στην ιδιωτική ζωή, στην προστασία των προσωπικών δεδομένων και στο απόρρητο των επικοινωνιών, δυσανάλογο προς τον εξυπηρετούμενο σκοπό.
– Συμφωνείτε με την επιβολή αστυνομικού κράτους ως μέσο ή και πρόσχημα προστασίας της δημόσιας υγείας; Μπορεί να μπει όριο στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι ακόμα και εν μέσω πανδημίας; Και τέλος προβλέπετε ότι μπορεί και να δούμε τις απαγορεύσεις να παραμένουν ακόμα και μετά το εμβόλιο;
Το αν θα συνεχιστούν οι απαγορεύσεις μετά το εμβόλιο εξαρτάται από το αν θα εμβολιαστεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού προκειμένου να επιτευχθεί η συλλογική ανοσία. Όσο παραμένει ο κίνδυνος, φοβάμαι ότι οι περιορισμοί θα συνεχίζονται. Ως προς τους περιορισμούς των συναθροίσεων, οι περιορισμοί του δικαιώματος συνάθροισης είναι επιτρεπτοί με βάση τη ρητή συνταγματική κατοχύρωση της υποχρέωσης του κράτους να μεριμνά για την υγεία. Άρα η απάντηση είναι καταφατική, εφόσον τηρούνται συγκεκριμένες συνταγματικές προϋποθέσεις και διαδικαστικά βήματα. Είδαμε ωστόσο πρόσφατα κάποιοι από τους περιορισμούς που επιβλήθηκαν να είναι δυσανάλογοι και ανεπαρκώς αιτιολογημένοι.
– Θα ξανακερδίσουμε το 2021 την ιδιωτικότητα και τα θεμελιώδη της ατομικής μας ζωής;
Από τη στιγμή που η παρακολούθηση και το διαδίκτυο διεισδύουν σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας, ο έλεγχος της πρόσβασης στα δεδομένα μετατρέπεται σε μια μάχη για την ελευθερία. Ωστόσο η απειλή για τη δημοκρατία δεν είναι πρωτίστως η χειραγώγηση, αλλά η αδιαφορία, που υποθάλπεται και από τις μεταλλάξεις του δημόσιου χώρου. Για να ξανακερδίσουμε αυτό που αποκαλέσατε «θεμελιώδη της ατομικής μας ζωής», αλλά επιτρέψτε μου να προσθέσω και τα θεμελιώδη της κοινωνικής μας ζωής, θα πρέπει εκτός από τον εμβολιασμό, στον οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως, να μην σταματήσουμε να ασκούμε και να διεκδικούμε τα δικαιώματά μας. Η άσκηση των δικαιωμάτων μας προϋποθέτει ενημέρωση για το περιεχόμενο και για τις απειλές που υφίστανται. Με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να αναφερθώ στο Παρατηρητήριο Συνταγματικών Εξελίξεων, που δημιουργήθηκε με γνώμονα τις ανάγκες των νέων πολιτών πάνω σε θέματα λειτουργίας της σύγχρονης Δημοκρατίας και των θεσμών της, και καθημερινά ενημερώνει κάθε ενδιαφερόμενο για τα δικαιώματά του μέσα από τη διαδραστική ιστοσελίδα www.syntagmawatch.gr.
IEDISEIS.GR, 1/1/2021 (https://www.ieidiseis.gr/ellada/item/73163-oi-atomikes-eleftheries-ston-prokroysti-tou-koronoioy-tha-ksanakerdisoume-ta-themeliodi-to-2021)