Ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία;Υπάρχει;

-Στη Γερμανία, οι εκλογικές επιδόσεις του SPD ήταν απογοητευτικές, το Spiegel έκανε λόγο για τον “αργό θάνατο της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας” και χαρακτήρισε το κόμμα του Σουλτς “τα μινιόν της Μέρκελ”. Υπάρχουν προοπτικές σήμερα για την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία;

Τα περί «αργού θανάτου της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας», που γράφει το Spiegel, έρχονται και επανέρχονται στο προσκήνιο τα τελευταία 40 χρόνια. Όμως η σοσιαλδημοκρατία έχει ασκήσει μεγαλύτερη επίδραση από οποιοδήποτε άλλο πολιτικό και αξιακό πρόταγμα στην Ευρώπη και τον κόσμο. Οι θέσεις και οι δημόσιες πολιτικές της έχουν υιοθετηθεί από κυβερνήσεις και κόμματα σε όλο το εύρος του πολιτικού φάσματος. Αυτή η οικειοποίηση αποτελεί μια μεγάλη νίκη της σοσιαλδημοκρατίας, παρότι κατά κανόνα συνοδεύεται από παραχάραξη και διαστρέβλωση των ιδεών και του προγράμματός της. Θεωρώ συνεπώς εύστοχο τον χαρακτηρισμό του 20ού αιώνα ως «σοσιαλδημοκρατικού».

Τα αίτια της χαμηλής εκλογικής επίδοσης του SPD είναι πολύπλευρα και πιστεύω ότι με την επιστροφή του στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης θα έχει την ευκαιρία να ανανεώσει τον πολιτικό λόγο του. Ας μην ξεχνάμε ότι η Angela Merkel εκπροσωπεί την αριστερή πτέρυγα του κεντροδεξιού, χριστιανοδημοκρατικού κόμματος και οικειοποιήθηκε μεγάλο μέρος του σοσιαλδημοκρατικού προγράμματος.

Η πίεση που θα δεχθεί τώρα η γερμανική Κεντροδεξιά από το ακροδεξιό AfD θα αποτελέσει μία σημαντική ευκαιρία για το SPD να αναδείξει σε όλο το εύρος τους τις σημαντικές πολιτικές διαφορές της σοσιαλδημοκρατίας από την Κεντροδεξιά και τη ριζοσπαστική Αριστερά.

-Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η κρίση της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας είναι αποτέλεσμα ενός «λογιστικού αδιεξόδου» του συστήματος – αυτό που θα λέγαμε απλοϊκά παραφράζοντας τη διάσημη ρήση πρώην πρωθυπουργού, «λεφτά δεν υπάρχουν». Άλλοι θεωρούν ότι είναι η συνέπεια μιας ξεκάθαρης, απόλυτα συνειδητής επιλογής όσων κατεύθυναν τις τύχες της στην προ κρίσης περίοδο, υπέρ του νεοφιλελευθερισμού; Τι από τα δύο ισχύει;

Η κρίση της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας έχει ποικίλα αίτια και δεν αποτελεί νέο φαινόμενο. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, μετά το τέλος της λεγόμενης «κεϋνσιανής συναίνεσης», τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα στην Ευρώπη μπήκαν σε μια περίοδο παρατεταμένης κρίσης. Παρ’ όλα αυτά, παρέμειναν κόμματα εξουσίας και πέτυχαν να αφομοιώσουν τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν στη λεγόμενη εποχή της παγκοσμιοποίησης. Δεν είναι ίδια τα αίτια της κρίσης της σοσιαλδημοκρατίας σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, δεν συγκρίνεται για παράδειγμα η συρρίκνωσή της στη Γερμανία με την εκλογική της καθίζηση στην Ελλάδα. Ωστόσο, είναι προφανές ότι η μείωση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης επηρεάζει παντού τη σοσιαλδημοκρατία, της οποίας κεντρική επαγγελία αποτελούν το ισχυρό κοινωνικό κράτος και οι διευρυμένοι θεσμοί κοινωνικής ασφάλειας. Σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον όπου αυτά υποχωρούν, ο πολιτικός λόγος της σοσιαλδημοκρατίας αμφισβητείται. Η σοσιαλδημοκρατία είχε όμως το θάρρος να επιχειρήσει μεταρρυθμίσεις που επέτρεψαν τη διάσωση του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου και σημαντικών εγγυήσεων για τον κόσμο της εργασίας. Αντίθετα, οι επιλογές των κομμάτων της φιλελεύθερης Δεξιάς οδήγησαν σε συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους και διεύρυνση των ανισοτήτων. Η συνειδητοποίηση αυτής της πραγματικότητας αποτελεί αναγκαίο όρο για την ανάκαμψη των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.

-Όσον αφορά στην Ελλάδα, πόσο πιθανόν θεωρείτε να πετύχει το «πείραμα» ανασυγκρότησης της Κεντροαριστεράς; Υπάρχει η αναγκαία λαϊκή μαζικότητα στην όλη προσπάθεια, ή έχουμε απλά ένα in vitro πολιτικό εγχείρημα;

Η ανασυγκρότηση της Κεντροαριστεράς έχει όλες τις προϋποθέσεις για να πετύχει. Ο νέος διπολισμός που επιχειρήθηκε να κατασκευαστεί, αυτός μεταξύ φιλελεύθερης Δεξιάς και ριζοσπαστικής Αριστεράς, αποτέλεσε ένα συγκυριακό γεγονός. Μετά από τη διάψευση των εξαγγελιών της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ για κατάργηση των Μνημονίων και των περιοριστικών πολιτικών, η ελληνική κοινωνία έχει συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα να ενισχυθεί η Κεντροαριστερά ως μια πολιτική παράταξη που συνδυάζει τον σεβασμό προς το δημοκρατικό κράτος δικαίου, την προτεραιότητα στην άμβλυνση των ανισοτήτων και τον πραγματισμό στην οικονομική πολιτική. Υπό αυτό το πρίσμα, θεωρώ ότι το νέο πολιτικό εγχείρημα θα έχει μία μαζικότητα που θα διευρύνεται με την πάροδο του χρόνου, όσο επιβεβαιώνεται η βούληση ενιαίας έκφρασης του χώρου.

-Σε κάθε περίπτωση η διαδικασία συγκρότησης του νέου φορέα δεν είναι ούτε μια προσωποπαγής επιδίωξη ούτε όμως και μια διαδικασία βάσης. Πώς μπορεί αυτή η ιδιαιτερότητα να επηρεάσει την πολιτική μοίρα του;

Το εγχείρημα ξεκίνησε τυπικά μετά την απόφαση του Συνεδρίου της Δημοκρατικής Συμπαράταξης τον περασμένο Ιούλιο, με τη σύμπραξη του ΠΑΣΟΚ, της ΔΗΜΑΡ, του ΚΙΔΗΣΟ, της ΕΔΕΜ και των Κινήσεων Πολιτών για τη Σοσιαλδημοκρατία, στην πορεία όμως είδαμε να διευρύνεται, καθώς πλέον μετέχει σε αυτό το ΠΟΤΑΜΙ, αλλά και προσωπικότητες χωρίς προηγούμενη κομματική ένταξη. Μέσα σε λίγους μήνες αποδεικνύεται ότι η διαδικασία αυτή εμπλουτίζεται και, ενόψει της διαβεβαίωσης που έχει ρητά και επίσημα διατυπωθεί από όλες τις πλευρές και τους υποψηφίους ότι ο χώρος θα παραμείνει ενωμένος και μετά την εκλογή του επικεφαλής του νέου κόμματος, το «πείραμα» μπορεί να αποτελέσει τομή για το ελληνικό κομματικό σύστημα. Πρόκειται για κάτι εντελώς νέο, του οποίου η εξέλιξη δεν είναι προδιαγεγραμμένη και πιθανολογώ ότι θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει θετικά, μόλις ξεπεραστούν τα διαδικαστικά ζητήματα των εκλογών.

-Ποια εκτιμάτε ότι θα είναι τα «φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά» του νέου κόμματος; Θα είναι ένα παραδοσιακό, συγκεντρωτικό σχήμα συσπειρωμένο γύρω από τον αρχηγό του, ή το βάρος του θα πέφτει περισσότερο στις πολιτικές προτάσεις και τον προγραμματικό λόγο; Κατά πόσον η πολιτική φυσιογνωμία του αρχηγού θα επηρεάσει και τη φυσιογνωμία του κόμματος;

Τα χαρακτηριστικά του νέου κόμματος θεμελιώνονται στις αξίες και τον προγραμματικό λόγο που εκφράζει η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Όπως ήδη ανέφερα, επιδιώκει να καλύψει όλο το εύρος του πολιτικού χώρου ανάμεσα στη ριζοσπαστική Αριστερά και τη φιλελεύθερη Δεξιά, επιχειρώντας τη σύνθεση των θεμελιωδών αξιών της ελευθερίας και της ισότητας, του κράτους με την επιχειρηματικότητα, της προόδου με τη βιώσιμη ανάπτυξη, του πολιτικού φιλελευθερισμού με την κοινωνική δημοκρατία. Στη φυσιογνωμία του περιλαμβάνεται επίσης ο στόχος για εμβάθυνση της δημοσιονομικής, οικονομικής και πολιτικής ένωσης της Ευρώπης. Ταυτόχρονα, το νέο κόμμα θα έχει την ευκαιρία να αναπτύξει νέα οργανωτικά σχήματα, που θα απομακρυνθούν από τις ιεραρχικές δομές των παραδοσιακών κομμάτων. Ασφαλώς η επιλογή του επικεφαλής θα επηρεάσει την φυσιογνωμία του κόμματος. Κάθε υποψήφιος έχει θέσει διαφορετικές προτεραιότητες και δίνει έμφαση σε διαφορετικές όψεις του αξιακού κόσμου της Κεντροαριστεράς. Όμως τα σημεία στα οποία συμπίπτουν όλοι αποτελούν επαρκή βάση για τη διαμόρφωση μιας πολιτικής φυσιογνωμίας που θα επιτρέπει τη συστέγαση όλων στον νέο φορέα.

–Ποιο μπορεί να είναι το ακροατήριο της Κεντροαριστεράς σήμερα στην Ελλάδα;

Η Κεντροαριστερά απευθύνεται σε ευρύτατα κοινωνικά στρώματα. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα απέκτησαν ιστορικά τον χαρακτήρα «διευρυμένων συνασπισμών» του κόσμου της εργασίας. Ταυτόχρονα, έχουν την ικανότητα να ενσωματώσουν τις νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, όπως τα οικολογικά και φεμινιστικά κινήματα, διατηρώντας την επιρροή τους στα κατώτερα και μεσαία μεσοταξικά στρώματα. Έτσι στο ακροατήριο της Κεντροαριστεράς περιλαμβάνονται τόσο η μεσαία τάξη που πλήττεται από την κρίση όσο και οι μακροχρόνια άνεργοι, οι παγίως υποαπασχολούμενοι, οι κοινωνικά αποκλεισμένοι και όλοι όσοι συγκροτούν τις λεγόμενες νέες κατηγορίες κοινωνικών υποκειμένων που διακατέχονται σήμερα από διογκούμενη ανασφάλεια και απελπισία.

-Ποιες είναι εκείνες οι ταξικές ανακατατάξεις στο εκλογικό σώμα που έπαιξαν ρόλο στον πολιτικό μαρασμό και την εκλογική συρρίκνωση της Κεντροαριστεράς;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η απότομη φτωχοποίηση της ελληνικής κοινωνίας συνολικά και, ιδιαιτέρως, η παρακμή της μεσαίας τάξης τα τελευταία χρόνια επηρέασαν καταλυτικά τις επιλογές του εκλογικού σώματος. Ταυτόχρονα είδαμε να καταρρέει αυτό που έχει αποκληθεί από τους κοινωνιολόγους «αίσθηση πολιτισμικής συνέχειας και ασφάλειας». Το σοκ που έχει υποστεί η ελληνική κοινωνία, εξαιτίας της απότομης μετάβασης από την εποχή της επίπλαστης ευμάρειας στην απώλεια κάθε βεβαιότητας και δυνατότητας προγραμματισμού ενός σχεδίου ζωής, είχε ως συνέπεια την έξαρση των φαινομένων λαϊκισμού και δημαγωγίας, τη στροφή στα άκρα και, κατ’ επέκταση, την εκλογική συρρίκνωση της Κεντροαριστεράς. Η διάψευση των υποσχέσεων που καλλιεργήθηκαν από τα λαϊκιστικά κόμματα της Δεξιάς και της Αριστεράς και η αφομοίωση των αιτιών που οδήγησαν στην κρίση θεωρώ ότι θα οδηγήσουν στην εκλογική ανάκαμψη της Κεντροαριστεράς.

 -Είναι γνωστό ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε απορρίψει τη σοσιαλδημοκρατία ως ιδεολογική ταυτότητα για το πρώιμο ΠΑΣΟΚ και το ευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο δεν είχε θέση στο πολιτικό αφήγημά του. Μήπως τελικά δημιούργησε ο ίδιος μια θεμελιώδη αντίφαση (με δεδομένη την σταδιακή αποριζοσπαστικοποίηση του κόμματός του) που εξηγεί και τη μετέπειτα προβληματική πορεία της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα;

Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία, όπου οι θεσμοί του δημοκρατικού και κοινωνικού κράτους δικαίου σταθεροποιήθηκαν μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το σοσιαλδημοκρατικό πρόταγμα αναπόφευκτα αναπτύχθηκε με αρκετή καθυστέρηση σε σύγκριση προς τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Για παράδειγμα, στη Γερμανία η αποριζοσπαστικοποίηση της σοσιαλδημοκρατίας ολοκληρώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Στην Ελλάδα αυτό έγινε μέσα σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα και η στροφή του ΠΑΣΟΚ προς την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία πραγματοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ο Ανδρέας Παπανδρέου πρωταγωνίστησε στα πολιτικά πράγματα της χώρας από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 μέχρι τον θάνατό του το 1996. Ο πολιτικός λόγος που διατύπωσε δεν μπορούσε παρά να συμβαδίζει με τις προκλήσεις της εποχής του. Ας μην ξεχνάμε ότι είναι εκείνος ο οποίος διατύπωσε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, με τον πιο αυστηρό και ηχηρό τρόπο, αυτό που εμείς βιώσαμε είκοσι χρόνια αργότερα, το 2010, όταν υποστήριξε ότι «είτε η Ελλάδα θα εξαφανίσει το χρέος είτε το χρέος θα εξαφανίσει την Ελλάδα». Κατά τη γνώμη μου, ο Ανδρέας Παπανδρέου συνειδητοποίησε πρώτος τη σημασία της αποριζοσπαστικοποίησης του κόμματος που δημιούργησε και της στροφής του προς τη σοσιαλδημοκρατία.

Ωστόσο αυτές οι μεταβολές, που σε άλλες χώρες απαίτησαν δεκαετίες, δεν ήταν εύκολο να πραγματοποιηθούν μέσα σε λίγα χρόνια στην Ελλάδα. Θεωρώ ότι σήμερα υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις πλέον για τη δημιουργία ενός νέου κόμματος εξουσίας, που θα εντάσσεται πλήρως στον αξιακό κόσμο της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας και θα συμβάλει στην επαναθεμελίωση και την ανανέωση του προγραμματικού της λόγου.

-Υπό το πρίσμα της αντικειμενικής πολιτικής ανάλυσης και κάτω από το μικροσκόπιο της πολιτικής επιστήμης, είναι τελικά ο ΣΥΡΙΖΑ το «νέο ΠΑΣΟΚ»;

Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν έχει σχέση ούτε με το «παλαιό ΠΑΣΟΚ» ούτε με αυτό που θα μπορούσε κάποιος να ορίσει ως «νέο ΠΑΣΟΚ». Η περίοδος κατά την οποία το ΠΑΣΟΚ εξέφρασε έναν ριζοσπαστικό, κοινωνικά απελευθερωτικό λόγο και πραγματοποίησε μεγάλες θεσμικές και κοινωνικές αλλαγές στη χώρα μας, δηλαδή οι δεκαετίες του 1970 και του 1980, δεν έχει καμία σχέση ούτε με τη σημερινή εποχή, ούτε με όσα επαγγέλλεται ο ΣΥΡΙΖΑ, ούτε με τα έργα και τις ημέρες της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Η δεύτερη περίοδος του ΠΑΣΟΚ, δηλαδή αυτή που ξεκινάει τη δεκαετία του 1990, συνοδεύθηκε επίσης από μεγάλες θεσμικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις για τη χώρα, την πλήρη ενσωμάτωση της Ελλάδας στον σκληρό πυρήνα του ευρωπαϊκού ενωσιακού οικοδομήματος και πρωτοφανή επίπεδα ευμάρειας. Τα λάθη και οι αστοχίες του ΠΑΣΟΚ, καθ’ όλη τη μακρά παρουσία του στην πολιτική σκηνή, κάθε άλλο παρά αμελητέα είναι. Φοβούμαι όμως πως δεν συγκρίνονται με τις ατυχείς επιλογές της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ τα τελευταία δυόμισι χρόνια, που δυσφήμησαν την πολιτική ταυτότητα της «Αριστεράς» και έχουν καταστήσει τη χώρα μας ουραγό στην Ευρώπη, τη στιγμή που άλλα κράτη, συμπεριλαμβανομένων της Πορτογαλίας και της Ιρλανδίας, έχουν εξέλθει από τα Μνημόνια.

-Η διαδικασία συγκρότησης του νέου φορέα της Κεντροαριστεράς συντελείται με φόντο την κατάρρευση, οικονομική και αξιοπιστίας, του ελληνικού Τύπου. Πιστεύετε ότι αυτή η κατάσταση επηρεάζει την ποιότητα των πολιτικών διεργασιών;

Η ερώτησή σας είναι πολύ εύστοχη. Η κατάρρευση του ελληνικού Τύπου έχει πολλά αίτια. Ασφαλώς η μία διάσταση είναι η οικονομική. Μία άλλη διάσταση είναι τεχνολογική και συνδέεται με την ανάπτυξη του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ως γνωστόν, ζούμε πλέον στην εποχή της «μετα-αλήθειας» και των fake news. Υπάρχει όμως και μία τρίτη διάσταση, που έχει να κάνει με την δυσθυμία και την απογοήτευση των πολιτών, την ενίσχυση των αντισυστημικών τάσεων και την αδυναμία των συλλογικών πολιτικών υποκειμένων να αναδείξουν μία ελκυστική όψη του μέλλοντος. Ασφαλώς οι συνθήκες αυτές, στη χώρα που η κρίση έπληξε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, δεν είναι ιδανικές για τη συγκρότηση του νέου φορέα της Κεντροαριστεράς. Πιστεύω όμως ότι υπάρχουν ακόμα, έστω και με αποδυναμωμένη επιρροή, σημαντικές φωνές και θύλακες στον ελληνικό Τύπο, έντυπο και ηλεκτρονικό, που συνεχίζουν να προσφέρουν υψηλού επιπέδου δημοσιογραφικό λόγο και πολιτικές αναλύσεις.