Πρώτο Θέμα, 24/02/19
Ένα αυταρχικό και εθνικιστικό κύμα σαρώνει τις κοινωνίες μας από τις Ηνωμένες Πολιτείες μέχρι τη Βραζιλία και από την Ευρώπη της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και της Ιταλίας μέχρι την Ρωσία και την Ινδία. Η φιλελεύθερη δημοκρατία, που μετά την κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού υποτίθεται ότι θα σηματοδοτούσε το τέλος της Ιστορίας, υποχωρεί παντού, παραχωρώντας διαρκώς έδαφος στους εχθρούς της.
Στον Λευκό Οίκο ένοικος είναι ο ρατσιστής, μισογύνης και υπέρμαχος των κλειστών συνόρων Ντόναλντ Τραμπ. Στη Βραζιλία εκλέχθηκε Πρόεδρος ο Μπολσονάρου, ο οποίος έχει εκφραστεί θετικά για τη στρατιωτική δικτατορία που κυβέρνησε τη Βραζιλία επί είκοσι χρόνια και τάσσεται κατά των αμβλώσεων και κατά της ισότητας ανδρών και γυναικών στην εργασία. Στη Ρωσία ο Βλαντιμίρ Πούτιν δεν χρειάζεται συστάσεις, ενώ δίπλα στον Ούγγρο Ορμπάν αναδυόμενοι αστέρες του ευρωπαϊκού αυταρχισμού είναι ο Ματέο Σαλβίνι στην Ιταλία και η πρώτη στις δημοσκοπήσεις Μαρί Λεπέν.
Τι φταίει για αυτή την εξέλιξη; Στο νέο βιβλίο του Raphael Glucksmann «Τα παιδιά του κενού» (εκδ. Πόλις, 2019) τίθεται το ερώτημα πού οφείλεται η παταγώδης αποτυχία της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε όλο τον πλανήτη. Οι προοδευτικοί διανοούμενοι, οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι υποστηρικτές της ανοιχτής κοινωνίας, οι μαχητές υπέρ του κοινωνικού κράτους δικαίου τα βάζουν με όλο τον κόσμο, αλαζονικά, σαν τους ηλικιωμένους ιερωμένους που όταν βλέπουν τους πιστούς να εγκαταλείπουν την εκκλησία δεν αναρωτιούνται αν κάποια στιγμή λοξοδρόμησαν οι ίδιοι. Πρόκειται όμως για μια αλαζονεία αυτοκτονική μπροστά στις μάχες που ξεκίνησαν για την επιβίωση ή τον θάνατο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αν δεν ξεκαθαρίσουν τα αίτια της αποτυχίας, τότε οι αυταρχικοί ηγέτες, οι λαϊκιστές, οι ακροδεξιοί, οι (κρυπτο)ρατσιστές θα συνεχίσουν να επικρατούν στη μία μάχη μετά την άλλη.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία αποτελείται από ένα εκ πρώτης όψεως αταίριαστο δίπολο: τη δημοκρατία, όπου το συλλογικό υπερισχύει έναντι του ατομικού, και το επίθετο «φιλελεύθερη» που υποδηλώνει μία αντίθετη κίνηση, την επιβεβαίωση της πολλαπλότητας και την αυτονομία του ατόμου απέναντι στην κοινωνία. Αυτή η υβριδική μορφή είναι και η δύναμη των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Όταν όμως θριαμβεύει ο ατομικισμός απέναντι στη συλλογικότητα, η ισορροπία χάνεται και ξεσπάει η κρίση.
Τα παιδιά του κενού είναι οι πολίτες που έχουν αποστασιοποιηθεί από τις δομές πολιτικής κοινωνικοποίησης του παρελθόντος, από τις ιδεολογίες, τα κόμματα, τα συνδικάτα. Γύρω τους απλώνεται μία έρημος νοήματος. Ανησυχούν για τη διατήρηση του επιπέδου διαβίωσής τους, φοβούνται για την ταυτότητα των κοινωνιών τους. Το μόνο που ζητούν είναι ένας ηγέτης, ένας Καίσαρας, που θα τους βγάλει από το σκοτεινό, απειλητικό αυτό δάσος και θα τους προστατέψει από την εξωστρέφεια, την αλλαγή και τη διαφορετικότητα που αντιμετωπίζουν ως κινδύνους.
Ο Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος Αντόνιο Γκράμσι έχει επισημάνει ότι οι πολιτικές επιλογές που επικρατούν κάθε ιστορική στιγμή εξαρτώνται από την πολιτισμική ταυτότητα κάθε κοινωνίας. Η υπεροχή του ατομικιστή homo economicus και η απώλεια της αλληλεγγύης και της ενσυναίσθησης στον συλλογικό βίο, δηλαδή της ικανότητας να βγαίνει κανείς από τον εαυτό του για να μπει στη θέση του άλλου, αποτελούν το υπόβαθρο για την υποχώρηση της δημοκρατίας.
Ο Πρόεδρος Μακρόν, απευθυνόμενος σε νέους επιχειρηματίες, διατύπωσε τη διαβόητη φράση ότι «ο σιδηροδρομικός σταθμός είναι ένας τόπος όπου συναντάμε ανθρώπους επιτυχημένους και ανθρώπους που δεν είναι τίποτα», συμπυκνώνοντας άθελά του, με τον πιο χυδαίο τρόπο, ακριβώς τη λογική που υποσκάπτει τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Το βιβλίο του Glucksmann είναι ένας οδηγός αυτογνωσίας, ως προϋπόθεσης για την αφύπνιση των πολιτών.