Η Σοσιαλδημοκρατία μεταξύ Αλήθειας και Προσδοκίας

Πριν από λί­γες μέ­ρες, ένας πο­λι­τι­κός της κε­ντρι­κής πο­λι­τι­κής σκη­νής που ανή­κει στην Κεντρο­α­ρι­στε­ρά με πλη­σί­α­σε και μου είπε ευ­θέ­ως ότι στο βι­βλίο μου «Η­ Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία σή­με­ρα» (εκδ. Πόλις, 2017) ανα­φέ­ρο­μαι σε ιδέ­ες που έχουν πε­θά­νει. Αυτή δεν εί­ναι μία με­μο­νω­μέ­νη άπο­ψη κά­ποιων προ­σώ­πων, αλλά εντάσ­σε­ται σε ένα ευ­ρύ­τε­ρο ρεύ­μα για το μέλ­λον των ιδε­ών που από τη σκο­πιά της πο­λι­τι­κής γε­ω­γρα­φί­ας εντο­πί­ζο­νται στον χώρο με­τα­ξύ με­τριο­πα­θούς Δεξιάς και ρι­ζο­σπα­στι­κής Αρι­στε­ράς. Του απά­ντη­σα ότι ο θά­να­τος (ή η αυ­το­κτο­νία) της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας έχει αναγ­γελ­θεί δε­κά­δες φο­ρές τα τε­λευ­ταία 50 χρό­νια, ήδη από τα τέλη της δε­κα­ε­τί­ας του ’60, και έχουν γρα­φεί ολό­κλη­ρες βι­βλιο­θή­κες, αλλά αυτή πα­ρα­μέ­νει ολο­ζώ­ντα­νη, στο επί­κε­ντρο των εξε­λί­ξε­ων και μά­λι­στα ανε­ξάρ­τη­τα από τα εκλο­γι­κά πο­σο­στά των σο­σια­λι­στι­κών ή σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κών κομ­μά­των.

Είναι πα­ρού­σα, πρώ­τα απ’ όλα, επει­δή έχει δια­πο­τί­σει ανε­ξί­τη­λα τους θε­σμούς, τις κρα­τι­κές δο­μές και πρω­τί­στως το φα­ντα­σια­κό όλων των ευ­ρω­παϊ­κών κοι­νω­νιών. Στην Ευρώ­πη σή­με­ρα, με μό­λις το 9% του πα­γκό­σμιου πλη­θυ­σμού και το 20% του πα­γκο­σμί­ως πα­ρα­γό­με­νου πλού­του, πραγ­μα­το­ποιεί­ται το 50% των κοι­νω­νι­κών δα­πα­νών στον κό­σμο.

Όσο και αν ασκού­με κρι­τι­κή για το κοι­νω­νι­κό έλ­λειμ­μα της Ευρω­παϊ­κής Ένω­σης ή ανα­γνω­ρί­ζου­με την ανα­πό­φευ­κτη υπο­χώ­ρη­ση του εθνι­κού κεϋν­σια­νι­σμού, οι μη­χα­νι­σμοί ανα­δια­νο­μής, κοι­νω­νι­κής αλ­λη­λεγ­γύ­ης και προ­στα­σί­ας της ερ­γα­σί­ας δια­τη­ρούν ισχυ­ρά ερεί­σμα­τα στην Ευρώ­πη, που δεν τολ­μούν να κλο­νί­σουν ούτε οι δε­ξιές κυ­βερ­νή­σεις. Δυστυ­χώς, βέ­βαια, φαί­νε­ται να τα κλο­νί­ζουν με με­γα­λύ­τε­ρη ευ­κο­λία οι αυ­το­α­πο­κα­λού­με­νες αρι­στε­ρές κυ­βερ­νή­σεις.

Το ερώ­τη­μα όμως πα­ρα­μέ­νει επι­τα­κτι­κό: Ποιο μέλ­λον για τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία; Η­ Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία μπο­ρεί να επαί­ρε­ται μόνο για το πα­ρελ­θόν της, ή ο 21ος αιώ­νας θα κα­τα­γρα­φεί ως σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κός όπως ο 20ός; Ποιο εί­ναι το μέλ­λον της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας όταν η εκλο­γι­κή της δύ­να­μη συρ­ρι­κνώ­νε­ται στα­θε­ρά τα τε­λευ­ταία χρό­νια και με ακό­μη πιο ρα­γδαί­ους ρυθ­μούς μετά το ξέ­σπα­σμα των δί­δυ­μων κρί­σε­ων, της οι­κο­νο­μι­κής και της προ­σφυ­γι­κής;

Για να ανα­φερ­θώ μόνο στις εξε­λί­ξεις του 2017, εί­δα­με τη δρα­μα­τι­κή συρ­ρί­κνω­ση της εκλο­γι­κής δύ­να­μης των σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κών κομ­μά­των στη Γαλ­λία, την Ολλαν­δία, την Τσε­χία και τη Γερ­μα­νία. Αντί­στοι­χες κα­κές επι­δό­σεις υπήρ­ξαν τα προη­γού­με­να χρό­νια σε πολ­λές ευ­ρω­παϊ­κές χώ­ρες, με ακραίο πα­ρά­δειγ­μα την Ελλά­δα. Γιατί υπο­χω­ρεί λοι­πόν η εκλο­γι­κή επιρ­ροή της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας;

α) Σύμ­φω­να με μία αντί­λη­ψη επει­δή πέ­τυ­χε τους κα­τα­στα­τι­κούς της σκο­πούς. Στη συ­νέ­χεια λε­η­λα­τή­θη­κε από άλλα πο­λι­τι­κά ρεύ­μα­τα στα αρι­στε­ρά και δε­ξιά της και, τέ­λος, αφο­μοιώ­θη­κε σε θε­σμούς και πρα­κτι­κές χά­νο­ντας τον δυ­να­μι­σμό της.

β) Μία εξή­γη­ση που προ­τεί­νε­ται από πολ­λούς, εκ δια­μέ­τρου αντί­θε­τη από την προη­γού­με­νη, εί­ναι ότι απέ­τυ­χε να εκ­πλη­ρώ­σει τις εξαγ­γε­λί­ες της και τώρα τι­μω­ρεί­ται από τους πο­λί­τες για την υπο­τα­γή της στη νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση.

γ) Μία τρί­τη εξή­γη­ση που προ­τεί­νε­ται εί­ναι ότι δεν κα­τά­φε­ρε να προ­σαρ­μο­στεί στις νέες συν­θή­κες του με­τα­ψυ­χρο­πο­λε­μι­κού κό­σμου, της τρί­της βιο­μη­χα­νι­κής επα­νά­στα­σης και της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης.

δ) Αλλά υπο­στη­ρί­ζε­ται και το ακρι­βώς αντί­θε­το, ότι δη­λα­δή προ­σαρ­μό­στη­κε σε τέ­τοιο βαθ­μό στον με­τα­βιο­μη­χα­νι­κό κό­σμο, ώστε να απω­λέ­σει την αξια­κή της ταυ­τό­τη­τα και το εκλο­γι­κό της ακρο­α­τή­ριο. Και ότι δια­χει­ρί­στη­κε την κρί­ση εφαρ­μό­ζο­ντας νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες πο­λι­τι­κές, συ­νερ­γα­ζό­με­νη με δε­ξιά κόμ­μα­τα και προ­δί­δο­ντας έτσι σε τε­λι­κή ανά­λυ­ση πρό­δω­σε τις αρ­χές της.

Καμιά από τις προη­γού­με­νες θε­ω­ρί­ες εξή­γη­σης δεν εί­ναι επαρ­κής. Τι μέ­νει όμως σή­με­ρα όρ­θιο από τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία στην Ευρώ­πη; Πολύς λό­γος γί­νε­ται για δύο πρό­σω­πα:

α) Αφ’ ενός τον Εμα­νου­έλ Μακρόν. Είναι σο­σιαλ­δη­μο­κρά­της; Ή μή­πως εί­ναι ένας σο­σιαλ­φι­λε­λεύ­θε­ρος πο­λι­τι­κός που έχει απο­μα­κρυν­θεί από τις αξί­ες της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, προ­τάσ­σο­ντας την προ­ώ­θη­ση με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων χω­ρίς ιδε­ο­λο­γι­κές ανα­φο­ρές, τη δια­χει­ρι­στι­κή απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα και την αντι­με­τώ­πι­ση του ταυ­το­τι­κού ζη­τή­μα­τος;

β) Το δεύ­τε­ρο πρό­σω­πο εί­ναι ο Τζέ­ρε­μι Κόρ­μπιν, που δεν εί­ναι ευ­ρω­παϊ­στής όπως ο Μακρόν, αλλά ευ­ρω­σκε­πτι­κι­στής, ενώ από πολ­λούς θε­ω­ρεί­ται λαϊ­κι­στής, καλ­λιερ­γώ­ντας εκλε­κτι­κές σχέ­σεις με τη ρι­ζο­σπα­στι­κή Αρι­στε­ρά.

Σε τε­λι­κή ανά­λυ­ση, η συ­ζή­τη­ση σή­με­ρα για τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία κι­νεί­ται πάνω σε αυτό το δί­πο­λο: Από τη μία πλευ­ρά η εκ­δο­χή του λε­γό­με­νου «νέου προ­ο­δευ­τι­κού κέ­ντρου» και του σο­σιαλ­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, της οποί­ας οι υπο­στη­ρι­κτές φτά­νουν μέ­χρι την εγκα­τά­λει­ψη των αξια­κών και ιδε­ο­λο­γι­κών ανα­φο­ρών της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, όπως ο συ­νο­μι­λη­τής μου από την ελ­λη­νι­κή Κεντρο­α­ρι­στε­ρά στον οποί­ον ανα­φέρ­θη­κα νω­ρί­τε­ρα. Από την άλλη πλευ­ρά, εκεί­νοι που επι­μέ­νουν στη ση­μα­σία της διά­κρι­σης Δεξιά-Αρι­στέ­ρα και στην πρό­τα­ξη της μά­χης κατά των ανι­σο­τή­των, δί­νο­ντας έμ­φα­ση όχι τόσο στο ταυ­το­τι­κό πρό­βλη­μα όσο στο νέο κοι­νω­νι­κό ζή­τη­μα, τις νέες επι­σφά­λειες στην ερ­γα­σία, στην αγω­νία του πρε­κα­ριά­του που δια­τρέ­χει ορι­ζό­ντια όλες τις κοι­νω­νι­κές τά­ξεις και τα στρώ­μα­τα από τα χα­μη­λά ει­σο­δή­μα­τα μέ­χρι την ανώ­τε­ρη με­σαία τάξη.

Άρα, ποιο μέλ­λον για τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία; Έχου­με να επι­λέ­ξου­με ανά­με­σα στις δύο αυ­τές εναλ­λα­κτι­κές; Μήπως όμως οι υπο­στη­ρι­κτές του ρεύ­μα­τος Μακρόν κατ’ ου­σί­αν έχουν ήδη προ­σχω­ρή­σει στην Κεντρο­δε­ξιά, ενώ οι υπο­στη­ρι­κτές του ρεύ­μα­τος Κόρ­μπιν προ­στρέ­χουν στη θε­ω­ρία και πρά­ξη της ρι­ζο­σπα­στι­κής λαϊ­κι­στι­κής Αρι­στε­ράς;

Μήπως η συ­ζή­τη­ση αυτή εί­ναι μά­ταιη, υπό την έν­νοια ότι οι δια­νο­ού­με­νοι και οι πο­λι­τι­κοί στο­χα­στές έχουν πλέ­ον αντι­κα­τα­στα­θεί από τους επι­κοι­νω­νιο­λό­γους και τους ερευ­νη­τές κοι­νής γνώ­μης, που κα­τα­σκευά­ζουν προ­γράμ­μα­τα a la carte;

Το ερώ­τη­μα που θέ­σα­με σε αυτή την εκ­δή­λω­ση, «Ποιο μέλ­λον για τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία;», δεν απευ­θύ­νε­ται σε προ­φή­τες και μελ­λο­ντο­λό­γους. Απευ­θύ­νε­ται σε σκε­πτό­με­νους πο­λί­τες που ανα­γνω­ρί­ζουν ότι οι ιδέ­ες απο­κτούν και εξε­λίσ­σουν το νό­η­μά τους στην πο­ρεία της ιστο­ρί­ας.

Η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία υπο­στη­ρί­ζει ότι εί­ναι σφάλ­μα να επι­χει­ρεί κα­νείς να προ­δι­κά­σει το μέλ­λον. Η­ Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία αυ­το­νο­μή­θη­κε από τον μαρ­ξι­σμό στις αρ­χές του 20ού αιώ­να, ερ­χό­με­νη σε αντι­πα­ρά­θε­ση με τον ιστο­ρι­κό υλι­σμό και τον οι­κο­νο­μι­κό ντε­τερ­μι­νι­σμό, που προ­ε­ξο­φλού­σαν την κα­τάρ­ρευ­ση του κα­πι­τα­λι­σμού. Η­ Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία αμ­φι­σβή­τη­σε κάθε νο­μο­τέ­λεια, απο­νέ­μο­ντας τα πρω­τεία στην πο­λι­τι­κή, δη­λα­δή στην πρά­ξη των αγω­νι­ζό­με­νων αν­θρώ­πων και όχι σε κά­ποιους ακλό­νη­τους ιστο­ρι­κούς νό­μους. Και σή­με­ρα επι­μέ­νει να αντι­μά­χε­ται τη νο­μο­τέ­λεια της ΤΙ­ΝΑ­, της αντί­λη­ψης ότι «there is no alternative», ότι δεν υπάρ­χει εναλ­λα­κτι­κή απέ­να­ντι στις ανε­ξέ­λεγ­κτες αγο­ρές που επι­τεί­νουν την ανερ­γία, τις ανι­σό­τη­τες και την οι­κο­λο­γι­κή κα­τα­στρο­φή.

Άρα στο ερώ­τη­μα για το μέλ­λον της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας η απά­ντη­ση συ­ναρ­τά­ται με κά­ποιους όρους και προ­ϋ­πο­θέ­σεις. Συναρ­τά­ται κυ­ρί­ως με τέσ­σε­ρα με­γά­λα δι­λήμ­μα­τα που κα­λεί­ται να απα­ντή­σει η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία:

α) Θα επι­μεί­νει στη βα­σι­κή πο­λι­τι­κή διά­κρι­ση με­τα­ξύ Δεξιάς και Αρι­στε­ράς, αυ­το­προσ­διο­ρι­ζό­με­νη ως μία με­τριο­πα­θής και πο­λι­τι­κά φι­λε­λεύ­θε­ρη Αρι­στε­ρά; Η απά­ντη­ση που προ­τεί­νω στο βι­βλίο εί­ναι κα­τα­φα­τι­κή. Η­ Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία πρέ­πει να επι­μεί­νει στη ση­μα­σία της μά­χης ενα­ντί­ον των ανι­σο­τή­των, που θε­ω­ρώ ότι εί­ναι η καρ­διά κάθε αρι­στε­ρής αντί­λη­ψης. Κατα­πο­λέ­μη­ση όμως των ανι­σο­τή­των χω­ρίς να αρ­νεί­ται ή να υπο­νο­μεύ­ει την ελεύ­θε­ρη οι­κο­νο­μία και την επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τα, χω­ρίς τον εξι­σω­τι­σμό που επι­διώ­κουν η ρι­ζο­σπα­στι­κή και η κομ­μου­νι­στι­κή Αρι­στε­ρά, και πα­ράλ­λη­λα κα­θι­στώ­ντας ευ­διά­κρι­τες τις δια­φο­ρές της από την Κεντρο­δε­ξιά, που αντι­λαμ­βά­νε­ται τις ανι­σό­τη­τες ως φυ­σι­κό φαι­νό­με­νο. Η απά­ντη­ση στις ανι­σό­τη­τες δεν μπο­ρεί να πε­ριο­ρί­ζε­ται στην ισό­τη­τα των ευ­και­ριών, αλλά εκτεί­νε­ται στην ανα­δια­νο­μή πό­ρων και πλού­του.

Παράλ­λη­λα όμως το δί­πο­λο Δεξιά-Αρι­στε­ρά, άρα η κοι­νω­νι­κή αντί­λη­ψη της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, εμπλου­τί­ζε­ται σή­με­ρα από μια σει­ρά άλ­λων ζευγ­μά­των, στα οποία πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται η πο­λι­τι­σμι­κή Αρι­στε­ρά, η συ­ζή­τη­ση για τις ταυ­τό­τη­τες, η αντι­πα­ρά­θε­ση με τον εθνο­λαϊ­κι­σμό κ.λπ.

β) Το δεύ­τε­ρο δί­λημ­μα πε­ρι­γρά­φη­κε ήδη: Έμφα­ση στην απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα και στον ρε­α­λι­σμό κατά το μο­ντέ­λο Μακρόν ή επι­στρο­φή στα προ­τάγ­μα­τα της κοι­νω­νι­κής δι­καιο­σύ­νης και του ισχυ­ρού κρα­τι­κού πα­ρεμ­βα­τι­σμού κατά το μο­ντέ­λο Κόρ­μπιν; Η απά­ντη­ση εί­ναι, ούτε το ένα ούτε το άλλο. Το δί­λημ­μα αυτό μου το έθε­σαν με τον πιο εύ­γλωτ­το τρό­πο τα νέα παι­διά που συμ­με­τεί­χαν στα σε­μι­νά­ρια για τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία που συν­διορ­γα­νώ­σα­με με το Ίδρυ­μα Ebert. Με ρώ­τη­σαν κά­ποιοι συμ­με­τέ­χο­ντες: Οφεί­λου­με να λέμε τε­λι­κά την αλή­θεια για τα όρια των ανα­δια­νε­μη­τι­κών πο­λι­τι­κών στην πα­ρού­σα ευ­ρω­παϊ­κή και πα­γκό­σμια συ­γκυ­ρία και να αφή­νου­με το προ­νό­μιο των ψευ­δε­πί­γρα­φων υπο­σχέ­σε­ων στη ρι­ζο­σπα­στι­κή Αρι­στε­ρά; Μήπως πρέ­πει και η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία να σχε­τι­κο­ποι­ή­σει την αρχή της ει­λι­κρί­νειας; Η απά­ντη­σή μου ήταν ότι οφεί­λου­με ως σο­σιαλ­δη­μο­κρά­τες να λέμε όλη την αλή­θεια και να μην τά­ζου­με την ανέ­φι­κτη επι­στρο­φή σε έναν κό­σμο που έχει τε­λειώ­σει.

Από αυτή την άπο­ψη εί­ναι ύπο­πτη η στρα­τη­γι­κή Κόρ­μπιν, που προ­χώ­ρη­σε σε ανέ­φι­κτες εξαγ­γε­λί­ες. Όμως αυτή η αλή­θεια πρέ­πει να συ­νο­δεύ­ε­ται από την αρχή της ελ­πί­δας, από την προ­βο­λή της προσ­δο­κί­ας ότι οι δυ­σμε­νείς συ­σχε­τι­σμοί μπο­ρούν να αλ­λά­ξουν, ότι το σύν­δρο­μο ΤΙ­ΝΑ εί­ναι ένα ιδε­ο­λό­γη­μα που εξυ­πη­ρε­τεί συ­γκε­κρι­μέ­να συμ­φέ­ρο­ντα, άρα ότι εί­ναι εφι­κτός ένας άλ­λος κό­σμος. Και το ισχυ­ρό­τε­ρο επι­χεί­ρη­μα υπέρ αυ­τής της προσ­δο­κί­ας εί­ναι τα ίδια τα ιστο­ρι­κά επι­τεύγ­μα­τα της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, τα κοι­νω­νι­κά κρά­τη στην Ευρώ­πη, η διεύ­ρυν­ση της ιδιό­τη­τας του πο­λί­τη, η άμ­βλυν­ση των ανι­σο­τή­των, οι θε­σμι­κές εγ­γυ­ή­σεις της ερ­γα­σί­ας.

Αυτό που κα­λεί­ται σή­με­ρα να πρά­ξει η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία εί­ναι αυτό που έκα­νε πά­ντα. Να πα­ρά­ξει ένα νέο προ­γραμ­μα­τι­κό λόγο, πρω­τό­τυ­πες και νε­ω­τε­ρι­κές δη­μό­σιες πο­λι­τι­κές για την απα­σχό­λη­ση, την ανά­πτυ­ξη, την ανα­δια­νο­μή, την κοι­νω­νι­κή προ­στα­σία. Τέτοιες πο­λι­τι­κές ει­σή­γα­γε π.χ. το ρεύ­μα του Τρί­του Δρό­μου, που υπήρ­ξε η πιο πρό­σφα­τη επι­τυ­χη­μέ­νη όψη της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας στη συ­γκε­κρι­μέ­νη συ­γκυ­ρία, παρά τις ισχυ­ρές μομ­φές που δέ­χθη­κε.

γ) Το τρί­το δί­λημ­μα αφο­ρά την κοι­νω­νι­κή βάση της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας. Εδώ τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα βρί­σκο­νται μπρο­στά στο στοί­χη­μα να συ­μπε­ρι­λά­βουν στον λόγο τους τις νέες μορ­φές κοι­νω­νι­κής σύ­γκρου­σης, που δεν ανά­γο­νται μόνο σε τα­ξι­κά συμ­φέ­ρο­ντα αλλά και σε συλ­λο­γι­κές ταυ­τό­τη­τες, και απο­σκο­πούν στην επι­βο­λή αξιών, ηθι­κών επι­λο­γών ή ει­δι­κών συμ­φε­ρό­ντων. Να απευ­θυν­θούν στους μα­κρο­χρό­νια άνερ­γους, στους επι­σφα­λώς απα­σχο­λού­με­νους και υπο­α­πα­σχο­λού­με­νους, τους κοι­νω­νι­κά απο­κλει­σμέ­νους αλλά και τα συ­μπιε­ζό­με­να με­σαία στρώ­μα­τα.

δ) Και το τέ­ταρ­το στοί­χη­μα εί­ναι πώς τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα θα ανα­διορ­γα­νω­θούν, απο­μα­κρυ­νό­με­να από τις πα­ρα­δο­σια­κές ολι­στι­κές και συ­γκε­ντρω­τι­κές αντι­λή­ψεις, επι­χει­ρώ­ντας τη δι­κτύ­ω­ση δια­φο­ρε­τι­κών κοι­νω­νι­κών χώ­ρων και συ­νο­μι­λώ­ντας με ένα εύ­λη­πτο, νέο λε­ξι­λό­γιο με τους πο­λί­τες.

Πρω­τί­στως πι­στεύω, ως υπο­στη­ρι­κτής της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, ότι το μέλ­λον της εξαρ­τά­ται από την ικα­νό­τη­τά της όχι απλά να βρει τρό­πους να απευ­θυν­θεί στο ετε­ρό­κλη­το ακρο­α­τή­ριό της, αλλά να συ­νο­μι­λεί με την κοι­νω­νία. Να την ακού­ει, να λαμ­βά­νει τα μη­νύ­μα­τά της και να τα επε­ξερ­γά­ζε­ται. Οι πο­λί­τες σή­με­ρα (το λέω με αφορ­μή και τη συ­ζή­τη­ση που προ­κά­λε­σε το βι­βλίο), έχουν ανά­γκη να συ­νο­μι­λή­σουν, να μπουν σε έναν πο­λι­τι­κό διά­λο­γο, να ξε­πε­ρά­σουν την απο­γο­ή­τευ­ση και την απο­στα­σιο­ποί­η­ση των τε­λευ­ταί­ων χρό­νων. Οφεί­λου­με να τους δώ­σου­με αυτή την ευ­και­ρία.

—

(Ομι­λία στην εκ­δή­λω­ση του Ιδρύ­μα­τος Friedrich Ebert «Ποιο μέλ­λον για τη Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία;», 17.1.2018)