Το Βήμα της Κυριακής, 21/3/2021
Οι συγκλονιστικότερες στιγμές της Επανάστασης του 1821 είναι οι ηρωικές μάχες κατά του οθωμανικού στρατού, οι στρατηγικές κινήσεις και οι ανυπολόγιστες θυσίες των επαναστατημένων Ελλήνων. Όμως, συναρπαστικές είναι και οι διεργασίες κατά τη θέσπιση των Συνταγμάτων του Αγώνα.
Μπορεί να φαίνεται πιο υψηλόφρον να σταθεί κανείς στις λαμπερές στιγμές της επαναστατικής συνταγματογένεσης και στις θετικές όψεις των συνταγματικών κειμένων – στον δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα τους, στην κατοχύρωση ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, στην υιοθέτηση της αντιπροσωπευτικής αρχής και της αρχής της διάκρισης των εξουσιών. Όμως η σημασία και ο χαρακτήρας των Συνταγμάτων του Αγώνα, αλλά και η ίδια η Επανάσταση του 1821, φωτίζονται πλήρως μόνον αν αναδειχθούν ταυτόχρονα οι σκληρές συγκρούσεις, οι πολιτικές εντάσεις και οι πολεμικές συνθήκες μέσα στις οποίες θεσπίστηκαν.
Τα επαναστατικά Συντάγματα του 1821 είναι στοιχείο της εθνικής ταυτότητας και της συλλογικής μας αυτογνωσίας. Η συνταγματική ιδεολογία της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας εκδιπλώνεται με τον πιο παραστατικό τρόπο στις διεργασίες κατά τη γέννησή τους. Η θέσπισή τους αποτελεί τη θεμελιωτική στιγμή της ελληνικής πολιτείας.
Οι διενέξεις και οι διεργασίες κατά τη θέσπιση των Συνταγμάτων του Αγώνα αποκαλύπτουν ίσως καθαρότερα από οποιοδήποτε άλλο πεδίο δράσης των επαναστατημένων Ελλήνων τα δύο πρόσωπα του Ιανού της Επανάστασης του 1821, τη σύγκρουση και τη συναίνεση. Οι ποικίλες, εναλλασσόμενες και διασταυρούμενες συγκρούσεις μεταξύ των αγωνιζόμενων Ελλήνων αποτελούν μία σκοτεινή όψη της Επανάστασης, που ενίοτε επιχειρείται να αποσυνδεθεί από την επαναστατική, δημοκρατική συνταγματογένεση, η οποία συνιστά αντίθετα μία στιγμή εθνικής υπερηφάνειας.
Πρόκριτοι κατά οπλαρχηγών, Ρουμελιώτες και Νησιώτες κατά Πελοποννησίων, αυτόχθονες εναντίον ετεροχθόνων, εκσυγχρονιστές εναντίον παραδοσιακών, ολιγαρχικοί κατά δημοκρατικών, λίγο αργότερα αγγλόφιλοι και ρωσόφιλοι κατά γαλλόφιλων ή ρωσόφιλοι κατά γαλλόφιλων και αγγλόφιλων, καποδιστριακοί κατά συνταγματικών, όλες αυτές οι διαιρέσεις αναπτύσσονται μέσα στα εννέα χρόνια του Αγώνα και σημαδεύουν τόσο την πορεία του όσο και τη συνταγματογένεση.
Ωστόσο, οι διαιρέσεις των επαναστατημένων Ελλήνων και οι συγκρουσιακές συνθήκες κατά τη θέσπιση των Συνταγμάτων του Αγώνα αποτελούν τον μίτο για την κατανόησή τους χωρίς να αφαιρούν τίποτα από το μεγαλείο τους∙ αντιθέτως μάλιστα, φωτίζουν τη σημασία τους για την πολιτική και συνταγματική ιστορία της Ελλάδας και της Ευρώπης χωρίς καμία σκιά.
Με τα τρία Συντάγματα του Αγώνα εγκαθιδρύεται η Πρώτη Ελληνική Δημοκρατία, σε μία εποχή που η μόνη (ατελής) δημοκρατία στην Ευρώπη είναι η ελβετική. Είναι γεγονός ότι η κανονιστική τους λειτουργία υπήρξε περιορισμένη∙ όμως αναπτύσσουν μία εξαιρετικά σημαντική πολιτική λειτουργία, ανασυνθέτοντας την ενότητα και την ολοκλήρωση του επαναστατημένου έθνους και θεσμίζοντας ένα νέο σύστημα πολιτειακών αξιών. Τα Συντάγματα αποσκοπούν στην επίτευξη της πολιτικής ενότητας του συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού και, ταυτόχρονα, συμβάλουν στη διαμόρφωση της δημοκρατικής και φιλελεύθερης ιδεολογίας που χαρακτηρίζει την Πρώτη Ελληνική Δημοκρατία. Πρόκειται για τη συνάρθρωση αντιλήψεων, παραστάσεων, προτύπων και αξιών σχετικά με τους τρόπους συνταγματικής οργάνωσης της πολιτείας, που αναδεικνύεται κατεξοχήν κατά τη διαδικασία γέννησης των Συνταγμάτων του Αγώνα.
Τα Συντάγματα του Αγώνα απηχούν κατ’ αρχάς τη διαμόρφωση μίας ισχυρής εθνικής συνείδησης, που επιχειρείται να εκφραστεί πανηγυρικά με τη θέσπισή τους. Τα Συντάγματα απευθύνονται αφενός προς την Ευρώπη, εννοώντας εδώ τόσο τα κράτη όσο και τους λαούς της, και αφετέρου προς τους ίδιους τους επαναστατημένους Έλληνες, ως ατράνταχτη απόδειξη της ενότητας και της σταθερής βούλησής της για εθνική ανεξαρτησία. Η ήττα έχει αποκλειστεί ως ενδεχόμενο στα Συντάγματα του Αγώνα. Έχει ιδιαίτερη σημασία ότι στα Συντάγματα του Αγώνα η πρωτογενής συντακτική εξουσία ασκείται ενόσω ο πόλεμος συνεχίζεται και οι επαναστατημένοι Έλληνες υποδύονται ότι οργανώνουν την άσκηση της πολιτικής εξουσίας σε ένα ήδη υφιστάμενο και λειτουργούν κράτος, αποκλείοντας το ενδεχόμενο της ήττας.
Επιπλέον, τα Συντάγματα του Αγώνα αποτελούν μία ισχυρή έκφραση πατριωτισμού, νοούμενου ως μίας δύναμης που κινητοποιεί το έθνος να πετύχει συγκεκριμένους πολιτικούς στόχους υποβαλλόμενο σε συλλογικές και ατομικές θυσίες. Στην περίπτωση της Επανάστασης του 1821 αυτός ο πατριωτισμός, η αναζήτηση ενός «συλλογικού νοήματος», λαμβάνει τα χαρακτηριστικά της δέσμευσης του εθνικού αγώνα από συγκεκριμένους κανόνες, αρχές και αξίες που έχουν αποτελέσει αντικείμενο διεκδίκησης στο πλαίσιο του πρώιμου ευρωπαϊκού και αμερικανικού συνταγματισμού.
Η Επανάσταση αποσκοπεί στην εθνική ανεξαρτησία, όμως παράλληλα οι επαναστατημένοι Έλληνες, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, επενδύουν την εθνική διάσταση με τις αρχές της δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού. Έτσι διαμορφώνεται μία συνταγματική ιδεολογία που επιδρά στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό ανεξάρτητα από την κανονιστική ισχύ, την αναστολή εφαρμογής ή την κατάλυση των συγκεκριμένων Συνταγμάτων.
Τα Συντάγματα του Αγώνα θεσπίζονται με αναφορά στο ελληνικό έθνος, το οποίο αποτελεί το θεμέλιο για τη συγκρότηση του εθνικού κράτους. Όμως κάθε άλλο παρά αυτονόητη είναι η δημοκρατική και φιλελεύθερη νομική έκφραση των πολιτικών επιδιώξεων των επαναστατημένων Ελλήνων, σε μία περίοδο που οι αξίες της Γαλλικής Επανάστασης έχουν ηττηθεί και στην Ευρώπη έχει επιβληθεί η Παλινόρθωση και η Ιερά Συμμαχία. Οι επαναστατημένοι Έλληνες, που έχουν υποστεί όχι μόνο τον τουρκικό ζυγό καθεαυτόν αλλά και το απολυταρχικό καθεστώς της Υψηλής Πύλης, αντιλαμβάνονται ότι η ελευθερία για την οποία αγωνίζονταν δεν είναι μόνο εθνική, αλλά και πολιτική.
Ωστόσο δεν πρόκειται κατ’ ανάγκην για την αφομοίωση των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης με όρους έλλογης πρόσληψης, αλλά για αυτό που ο Αριστόβουλος Μάνεσης είχε αποκαλέσει συναισθηματική ή ενστικτώδη αντίληψη πολιτικής ελευθερίας, που διαμορφώνεται υπό τις κοινωνικές συνθήκες των επαναστατημένων περιοχών. Άρα τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα χαρακτηριστικά και των τριών Συνταγμάτων του Αγώνα δεν είναι ούτε τυχαία, ούτε προσχηματικά, ούτε αδιάφορα για τη θεμελίωση του πρώιμου ελληνικού συνταγματισμού και ευρύτερα για τον ευρωπαϊκό συνταγματισμό.
Η ιστορία της δημιουργίας των Συνταγμάτων του Αγώνα είναι συναρπαστική και περιπετειώδης σαν μυθιστόρημα. Πώς έγραψαν οι επαναστατημένοι Έλληνες τα Συντάγματα του Αγώνα; Πάνω σε ψάθες από άχυρο, ανάμεσα σε πορτοκαλιές και λεμονιές, με φωνές και καβγάδες που οδηγούν σε μικρές ή μεγάλες μάχες, ενίοτε ένοπλες. Στα Συντάγματα του Αγώνα οι επαναστατημένοι Έλληνες συσσωρεύουν θεσμική εμπειρία που θα ασκήσει τεράστια επίδραση στην ευρωπαϊκή και την παγκόσμια ιστορία.